خورشید گرفتگی (کسوف) و نکات لازم در هنگام رصد آن

خورشید گرفتگی، یکی از بزرگترین و زیباترین پدیده های جهان

خورشید گرفتگی

یکی از پدیده هایی که پیوسته نظر انسان را بخود جلب کرده خورشیدگرفتگی است. خورشیدگرفتگی یا کُسوف زمانی رخ می دهد که سایه ماه بر قسمتی از زمین بیفتد و در نتیجه در قسمت هایی از کره زمین، قرص ماه قسمتی از قرص خورشید یا تمامی آنرا از دید ناظر زمینی بپوشاند. در حقیقت خورشید گرفتگی اختفاء خورشید توسط ماه می باشد از طرف دیگر باید به آن گرفتگی زمین گفت چرا که بر اساس تعریف گرفتگی زمین از سایه جسم دیگر یعنی ماه گذر می کند.

چنانچه مدار ماه به دور زمین و مدار زمین به دور خورشید هم صفحه بودند، هر ماه شاهد یک خورشید گرفتگی بودیم ولی به دلیل انحراف ۵ درجه ای این دو مدار، بطور معمول سالانه ۲ بار خورشید گرفتگی روی می دهد و به دلیل کوچک بودن سایه ماه بر روی زمین، در هر کسوف درصد اندکی از ساکنان کره زمین شانس دیدن خورشید گرفتگی را پیدا می کنند.

خورشید گرفتگی تنها بر اثر هم‌ترازی زمین، ماه و خورشید در یک زمان رخ می‌دهد

طولانی ترین زمان ممکن خورشید گرفتگی در سطح زمین ۷ دقیقه و ۳۱ ثانیه است که البته تا به حال چنین گرفتگی ای مشاهده نشده است. فقط گرفتگی سال ۱۹۵۵ در فیلیپین ۷ دقیقه و ۸ ثانیه گزارش شده است. طولانی ترین گرفتگی در قرن ۲۱ در سال ۲۰۰۹ با زمان ۶ دقیقه و ۳۰ ثانیه است. کوتاه ترین زمان خورشید گرفتگی هم میتواند کم تر از یک ثانیه باشد. در سال ۱۹۸۶ در یک گرفتگی کلی حلقوی که بیشتر آن به صورت حلقوی بود زمان گرفتگی کلی در حدود یک دهم ثانیه گزارش شده است. کوتاهترین خورشید گرفتگی قرن ۲۱ هم در سال ۲۰۶۷ خواهد بود که زمان آن تنها ۸ ثانیه است.

تاریخچه خورشید گرفتگی

در طول تاریخ پدیده خورشید گرفتگی پیوسته مورد توجه اقوام و ملل گوناگون بوده است. اکثر تمدنهای کهن خورشید گرفتگی را پدیده ای شوم می پنداشتند و در مورد آن اعتقادات خرافی داشتند. چینیها اعتقاد داشتند که موقع خورشید گرفتگی اژدهایی خورشید را می بلعد. در خیلی از فرهنگها خورشید گرفتگی بلایی آسمانی پنداشته می شده است. مردم هند در خلال گرفتگی خود را تا گردن در آب فرو می کردند و اعتقاد داشتند که با این کار به خورشید و ماه کمک می کنند تا در برابر اژدها از خود دفاع کنند.

خورشید گرفتگی تنها از مسیری محدود روی زمین قابل مشاهده است

علل خورشید گرفتگی

حدود ۳۰ روز طول میکشد تا ماه یک گردش کامل به دور زمین انجام دهد و در هر دفعه گردش یک بار ماه نو رخ خواهد داد. علت این امر که به چه دلیل هر ماه پدیده خورشید گرفتگی روی نمی دهد این است که مدار ماه و زمین با هم زاویه دارد و در خیلی از حالات ماه از بالا یا پایین قرص خورشید می گذرد. مدار زمین و ماه در دو نقطه به هم بر خورد می کنند که به این دو نقطه گره های مداری می گویند و ماه هر موقع در این گره با زمین و خورشید در یک خط قرار بگیرد خورشید گرفتگی صورت می گیرد و معمولاً در هر سال دو یا سه بار این اتفاق روی می دهد.

انواع خورشید گرفتگی

خورشید گرفتگی باعث ایجاد اشکال مختلفی از خورشید در آسمان می شود که آن ها را نام برده و توضیحی مختصر خواهیم داد:

۱. خورشید گرفتگی کامل:

در خورشید گرفتگی کامل، ماه در نزدیکترین فاصله خود به زمین قرار دارد و در یک خط راست نیز قرار دارند. در این حالت کل قرص خورشید در پشت ماه مخفی می شود. سایه ماه فقط چند کیلومتر از سطح زمین را در بر می گیرد و به موازات حرکت ماه در مدار خود، یک مسیر طولانی منحنی شکل در روی زمین می پیماید. تنها کسانی میتوانند خورشید گرفتگی یا کسوف را ببینند که در جایی از این مسیر باریک و طولانی واقع باشند.

در هر نقطه، بازه زمانی خورشید گرفتگی کامل، بیش از دو تا پنج دقیقه طول نمی کشد. هر چه خورشید گرفتگی کامل نزدیک تر می شود، آسمان تاریکتر می شود و ستارگان بیشتری ظاهر می شوند. وقتی که قرص خورشید به طور کامل پوشانده می شود، هاله سفید رنگ درخشانی در پیرامون ماه می درخشد. این همان تاج است که به صورت هاله ای از گازهای رقیق و داغ از خورشید جریان دارند. در کنار قرص سیاه ماه، حلقه باریک و سرخ رنگی از گازهای خورشید به چشم می خورد که فام سپهر نام دارد.

۲. خورشید گرفتگی جزئی:

خورشید گرفتگی جزئی زمانی رخ می دهد که ماه بین زمین و خورشید قرار می گیرد ولی قرص ماه صرفا جزئی از قرص خورشید را می پوشاند. در طی کسوف جزئی، ماه و خورشید و زمین دقیقاً روی بک خط قرار نمی گیرند و ماه فقط نیم سایه خود را روی زمین می اندازد. از دیدگاه ما بنظر میرسد که ماه صرفا جزئی از خورشید را پوشانده است. گاهی ماه صرفا گوشه کوچکی از خورشید را می پوشاند، گاهی هم کسوف جزئی خیلی شبیه به خورشید گرفتگی کلی است. 

خورشید گرفتگی باعث ایجاد اشکال مختلفی از خورشید در آسمان میشود

۳. خورشیدگرفتگی حلقوی:

زمانی که ما ناظران زمینی اندازه ظاهری ماه را کوچکتر از اندازه ظاهری خورشید ببینیم این نوع از خورشیدگرفتگی رخ می دهد که در این چنین وضعیتی کشور هایی که به خط ارسال مرکز خورشید و مرکز کره ماه نزدیک هستند میتوانند حلقهٔ پرنوری از خورشید را که درون حلقه به واسطه روی تاریک ماه، کاملاً تیره و تاریک شده است را ببینند.

۴. خورشیدگرفتگی مرکب:

در برخی از خورشید گرفتگی ها، از سطح زمین اندازهٔ ظاهری ماه و خورشید خیلی به یکدیگر نزدیک است. در این وضعیت که خیلی به ندرت رخ می دهد، امکان دارد در نقاطی از سطح زمین خورشید گرفتگی کلی و در نقاط دیگری خورشیدگرفتگی حلقوی دیده شود که به این حالت خورشید گرفتگی مرکب اطلاق می گردد. در این وضعیت نیز در دیگر نقاط سطح زمین، خورشید گرفتگی جزئی دیده خواهد شد.

نکات لازم در موقع رصد خورشید گرفتگی

- هیچوقت در جریان خورشید گرفتگی برای مراقبت از چشمان خود بطور مستقیم و بدون فیلتر ایمن به آفتاب نگاه نکنید. از عینک آفتابی، فیلتر های پولاروئید، شیشه دودی، فیلم رنگی، فیلم اشعه ایکس یا فیلتر های چگالی خنثی عکاسی استفاده نکنید.

- برای نگاه کردن به خورشید گرفتگی از شیشه هایی که به وسیله دود شمع و یا به روش دیگر دودی شده اند استفاده نکنید به دلیل آن که آنها تنها شدت نور را کم می کنند و جلوی پرتوهای پرخطر نور خورشید را نمی گیرند.

زمان خورشید گرفتگی برای مراقبت از چشمان خود بطور مستقیم به آفتاب نگاه نکنید

- یکی از راه ها برای مشاهده خورشید گرفتگی، استفاده از تلسکوپ است. چنانچه دامنه وسیعی دارید، از یک فیلتر خورشیدی ایمن مثل تلسکوپ برای این منظور استفاده کنید تا با خیال راحت بتوانید این رویداد را تماشا کنید. از فیلتر قسمت انتهایی سطح تلسکوپ خود استفاده نکنید.

- برترین روش دیدن خورشید گرفتگی استفاده از ابزار هایی مانند اتاق تاریک و یا انداختن تصویر بر روی دیوار یا پرده است.

- از شیشه های مخصوص جوشکاری استفاده کنید. استفاده از شیشه جوشکاری یکی از راههای مطمئن برای تماشای مستقیم خورشید گرفتگی است. شیشه جوش حتی دوام بیشتری نسبت به عینک های تجاری مخصوص خورشید گرفتگی دارد.

- از سی دی ها صرفا می شود برای ذخیره داده ها استفاده کرد و نهایتا به درد کارهای هنری مانند ساعت دیواری درست کردن می خورند! ولی تماشای خورشید گرفتگی با آنها اصلاً ایده خوبی نیست.

- در صورتیکه از تلسکوپ بازتابی برای تماشای خورشید گرفتگی استفاده می کنید فیلتر را در جلوی تلسکوپ قرار دهید. بعضی از تلسکوپها دارای درپوشی هستند که در آن یک سوراخ، که اندازه تقریبی یک هشتم قطر آینه است قرار دارد. فیلتر را در پشت آن نصب کنید و درپوش را بر روی تلسکوپ قرار دهید. در این روش هیچ آسیبی به چشم شما نخواهد رسید. ولی باید مراقب باشید که فیلتر در اثر خراش یا جسم نوک تیز آسیبی نبیند. هرگز از تلسکوپی که بر روی درپوشی آن فیلتر نصب نیست، برای رصد خورشید گرفتگی یا کسوف استفاده نکنید.

گردآوری: بخش علمی سرپوش