واکنش‌ها به سقوط قدرت پاسپورت ایران در جدول جهانی

روزنامه توسعه ایرانی نوشت: شاید برای بسیاری از شهروندان ایرانی که این روزها بیش از همیشه با تورم روزافزون و گسترش فقر روبرو هستند، «قدرت پاسپورت» واژه‌ای فاقد معنا باشد؛ آنهایی که حتی برای سفر‌های داخلی هم دو دوتا چهارتا کرده و اغلب از آن صرف‌نظر می‌کنند. اما آنها که عزیزی در خارج از کشور دارند یا به واسطه تحصیل و شغل‌شان بیش از سایرین با این مسئله درگیرند، به خوبی می‌دانند که ‌اعتبار نازل پاسپورت کشورمان تا چه حد به اتلاف زمان و هزینه منجر می‌شود. گاهی حتی همین امر به برخوردهای بعضا ناپسند در فرودگاه‌ها و مبادی ورودی کشورهای مقصد می‌انجامد. 

روند رو به نزول اعتبار پاسپورت ایران

سال‌هاست که وضعیت پاسپورت ایرانی با نزول جدی مواجه شده و طبق رتبه‌بندی جدید پاسپورت‌های جهان که به تازگی توسط موسسه «نومد کاپیتالیست» منتشر شد، پاسپورت ایران از میان ۱۹۹ کشور با ۳۴ امتیاز در رتبه ۱۹۰ قرار گرفته است. یعنی چند پله مانده به قعر جدول.

کشور همسایه، امارات متحده عربی با امتیاز ۱۰۶در رتبه ششم همین لیست ایستاده و پاسپورت قدرتمندی دارد.

بر اساس این فهرست، کشورهای سوئیس، ایرلند و پرتقال، رتبه‌های اول تا سوم این لیست را دارند و شهروندانشان قادرند به حدود ۲۰۰ کشور جهان سفر کنند.

البته چند کشوری هم پس از ایران قرار گرفته‌اند که از آن جمله می‌توان به یمن، عراق، افغانستان، سوریه، سومالی، نپال، فلسطین و کره شمالی اشاره کرد.

ایران در قعر جدول 

بسیاری از موسسات شناخته ‌شده مانند «پاسپورت ایندکس هنلی»‌ بیشترین نمره شاخص خود را به میزان سهولت در سفر به کشورهای دیگر در نظر می‌گیرند. با این حال موسسه «نومد کاپیتالیست» در رتبه‌بندی اخیر خود، علاوه بر سفر بدون ویزا، عواملی نظیر مالیات، آگاهی جهانی افراد، توانایی داشتن تابعیت دوگانه و آزادی شخصی (آزادی مطبوعات، خدمت سربازی اجباری و غیره) را نیز مدنظر داشته است. مواردی که نمره ایران در آنها در رتبه‌بندی جهانی پایین است.

بنا به ارزیابی‌های این موسسه، تنها ۵۵ کشور وجود دارد که دارندگان گذرنامه ایرانی می‌توانند بدون ویزا یا با اخذ ویزا به صورت الکترونیکی یا در بدو ورود به فرودگاه مقصد، به آنها سفر کنند. این در حالی است که شهروندان ایرانی نه تنها پس از ورود به تعداد قابل توجهی از کشورها با خصومت شهروندان یا مسئولان آنها مواجه می‌شوند، بلکه به شدت با اقدام آنها برای اخذ تابعیت این کشورها مخالفت می‌شود.

چندی پیش وب‌سایت «Passport Index» نوشت که اتباع ایرانی در حال حاضر می‌توانند به ۱۵ کشور بدون ویزا سفر کنند و برای سفر به ۳۸ کشور نیز می‌توانند ویزای در بدو ورود (ویزای فرودگاهی) دریافت کنند.

ارمنستان، ترکیه، دومینیکن، گرجستان، هائیتی، عراق، قزاقستان، مالزی، میکرونزی، سورینام و ونزوئلا کشورهایی هستند که دارندگان پاسپورت ایرانی می‌توانند بدون دریافت ویزا به مدت ۱۴ تا ۹۰ روز به آن‌ها سفر کنند. این مدت زمان بسته به شرایط کشورهای مقصد متفاوت است.

لبنان، مراکش، ماداگاسکار، آذربایجان، نیجریه، عمان، بولیوی، بوروندی، قطر، کامبوج، کیپ ورد، کومور، کنگو، آنگولا،ساحل عاج، جیبوتی، گینه استوایی، اتیوپی، گابن، گینه، گینه بیسائو، کنیا، لسوتو، مالاوی، مالدیو، موریتانی، موزامبیک، نپال، پاکستان، پالائو، رواندا، ساموآ، سیرالئون، سیشل، سومالی، سری‌لانکا، سودان جنوبی، تیمور شرقی، توگو، تووالو، اوگاندا و زیمبابوه نیز از جمله کشورهایی هستند که ویزای فرودگاهی یا ویزای الکترونیکی برای اتباع ایرانی صادر می‌کنند.

مناسبات سیاسی و وضعیت ناهنجار اقتصادی

سیر نزولی اعتبار پاسپورت ایرانی هر چند فرآیندی است که از سال‌های قبل آغاز شده، اما به نظر می‌رسد در دو دهه اخیر سرعت آن افزایش قابل‌توجهی داشته است. برخی کارشناسان تیرگی در روابط خارجی با آمریکا و برخی کشورهای اروپایی را از سویی و مشکلات شدید اقتصادی و روند رو به رشد مهاجرت از کشور را از سوی دیگر،‌ دلیل این کاهش اعتبار می‌دانند.

کم‌اعتباری پاسپورت ایرانی اما ماجرای ازلی نیست. بر اساس گزارش سایت تجارت‌نیوز به نقل از روزنامه «اطلاعات» اردیبهشت ۱۳۵۷؛ مسافرت برای ایرانی‌ها به اروپا، بجز در مورد کشورهای اروپای شرقی و سوییس و اتریش، بدون ویزا امکان‌پذیر بود. تایلند، سنگاپور، فیلیپین، هند، اندونزی، هنگ‌کنگ و ژاپن هم از مسافران ایرانی ویزا نمی‌خواستند.

همچنین به نوشته روزنامه «اطلاعات»، در آن‌ زمان دارندگان گذرنامه ایرانی از میان کشورهای آفریقایی، برای سفر به اتیوپی، مراکش و تونس نیازی به ویزا نداشتند، حال آنکه برای سفر به کشورهای ایالات متحده آمریکا، کره‌جنوبی، چین، ویتنام، استرالیا، کانادا و همه کشورهای آمریکای لاتین، باید ویزا می‌گرفتند.

عوامل ایجاد محدودیت در پاسپورت

در حالی پس از کاهش اعتبار پاسپورت ایرانی در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، امید می‌رفت که سیاست درهای باز و دیپلماسی لبخند دوره حسن روحانی، گذرنامه ایرانی را قوی‌تر و دسترسی به کشورهای بیشتری برای سفر را امکان‌پذیر کند، که با روی کار آمد دولت اصولگرای رئیسی همان اندک امید برای صعود هم از میان رفت.

کارشناسان حتی چند توافق ساده دیپلماتیک برای اعتباربخشی به پاسپورت را کافی نمی‌دانند و موارد دیگری چون رعایت قوانین مهاجرتی، موقعیت سیاسی و اقتصادی و رفتار ایرانیان ساکن در کشورهای دیگر را هم در این اعتباربخشی موثر تلقی می‌کنند.

برخی کارشناسان هم معتقدند پارامترهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی زیادی در اعتباربخشی گذرنامه یا ملیت ایرانی اثر دارد. مثلا برخی کارایی گذرنامه را در تعداد سفر فرهیختگان، ورزشکاران و دانشجویان می‌دانند و به زعم‌شان پاسپورتی مقبولیت بیشتری دارد که صاحبان آن هنجارهای مختلف را در کشور میزبان رعایت کرده باشند.

فعالیت‌های دیپلماتیک

هرچند یکی از وظایف وزارت خارجه آن است که در اغلب دیدارهای بین‌المللی برای برقراری رژیم دو جانبه لغو رواید ابراز تمایل کرده، اما شرایط حساس سیاسی کشور و از سوی دیگر پیشینه شهروندان برخی کشورها همچون ایران در مهاجرت‌های قانونی و غیرقانونی باعث شده کشورهایی که حتی زیرساخت آماده‌ای برای اجرای معافیت از ویزا دارند، محافظه‌کارانه‌تر عمل کنند. در مقابل، کشورهایی هم همچون گرجستان و ترکیه و امارات بیشتر با هدف جذب سرمایه اقدام به لغو روادید کرده یا سیاست خود را در این باره تداوم بخشیده‌اند.

اما این سکه روی دیگری هم دارد. به طوری که برخی معتقدند رفتار‌های شهروندان ایرانی هم در سیاست کشورها برای روادید دخیل است. به عنوان نمونه، تا پیش از انقلاب، ایرانی‌ها برای ورود به ژاپن نیازی به دریافت ویزا نداشتند و حتی پس از انقلاب هم همین وضعیت تا مدتی حاکم بود. هجوم کارگرانِ ایرانی به ژاپن برای کار، در سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۷۰ هم به دلیل نیاز این کشور به نیروی کار جوانِ وارداتی از کشور‌های دیگر، در حافظه تاریخی ایرانی‌ها قرار دارد. با این همه، خیلی زود خبر‌هایی مبنی بر تخلف، فعالیت‌های غیرقانونی و رفتار‌های خارج از عرف برخی کارگران ایرانی مقیم ژاپن به صدر خبر‌های رسانه‌های این کشور آمد و حالا کار به جایی رسیده که با وجود روابط دیپلماتیک به نسبت خوب میان ایران و ژاپن، سفر به این کشور برای دارندگان پاسپورت ایرانی بسیار دشوار شده است.

این اتفاق در عمان هم به شکلی دیگر رخ داد. روزنامه «شرق» در مهرماه سال ۱۳۹۲ در گزارشی نوشته بود که دلیل اصلی توقف صدور ویزای گردشگری آنیِ کشورِ عمان برای شهروندان ایرانی، «سفر تعدادی از اتباع ایران به این کشور برای گدایی بوده است».

همین وضعیت در مورد مسافرتِ بدون ویزای شهروندان ایرانی به صربستان هم به وجود آمد. در سال ۱۳۹۷، ایران و صربستان امکان مسافرت بدون ویزا برای شهروندان دو کشور به خاک یکدیگر را فراهم کردند. این، اما در حالی بود که صربستان، خیلی زود این امتیاز را به دلیل افزایش مهاجرت غیرقانونی ایرانی‌ها از این طریق به اروپا لغو کرد.

با این حال بسیاری از کارشناسان معتقدند، اعتباربخشی به پاسپورت بیش از هر چیز به وضعیت اقتصادی شهروندان یک کشور مربوط می‌شود. شرایطی که کشور ما در حال حاضر در آن گرفتار آمده است و به این جهت نمی‌توان امیدوار بود اعتباری بر روادید ایرانی‌ها ببخشد.

سعیده علیپور