مرگ خاموش خاک

فرآیند جابه‌جایی خاک یا فرسایش یا از دست رفتن خاک ٦ برابر میزان فرآیند خاکسازی است شکل‌گیری هر سانتیمتر خاک در شمال بین ۱۰۰ تا ۳۰۰‌سال اما در مناطق مرکزی و در ‌بر‌خی از مناطق جنوبی کشورمان تا ۱۱۰۰‌سال طول می‌کشد رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی تهران در پاسخ به «شهروند»: بحران آب و خاک جایی در سیاستگذاری‌های کلان کشور ندارند

تصویر مرگ خاموش خاک در ایران بشدت ناامیدکننده است. به گفته معاون وزیر جهاد کشاورزی فرسایش خاک در ایران تقریبا ۲.۵ برابر متوسط جهانی است. مطابق گزارشی که انجمن علوم خاک ایران منتشر کرده، در حال حاضر وضع فرسایش خاک در ایران به ‌طور متوسط دو ‌میلیارد تن در‌ سال است که سه برابر متوسط آسیا و بالاترین نرخ در کره زمین محسوب می‌شود. در این میان مقامات ارشد محیط‌زیستی در ایران معتقدند که هزینه فرسایش خاک در ایران از درآمد نفتی این کشور پیشی می‌گیرد. یک حساب کتاب سرانگشتی نشان می‌دهد که با قیمت تخمینی ۲۸ دلار برای هر تن، هزینه‌های فرسایش خاک بین ۵۶‌ میلیارد تا ۱۱۲‌میلیارد دلار است.

شاید به همین دلیل است که در صدر فهرست کشورهایی قرار گرفته‌ایم که با معضل فرسایش خاک سخت دست به گریبانند. بحران منابع خاکی ایران در شرایطی است که دولتمردان از عدم اختصاص منابع برای مقابله با این بحران گله می‌کنند. به گفته علی‌مراد اکبری با این‌که در ‌سال اول برنامه ششم هستیم مبلغی برای تحقق اهداف تعیین‌شده در اختیار ما قرار نگرفته است؛ اما کارشناسان اقتصادی بر این باورند که بی‌توجهی به بحران آب و خاک تنها به مشکلات مالی محدود نمی‌شود. کاوه زرگران، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی تهران می‌گوید: برنامه ششم توسعه در شرایطی بر افزایش تولید تمامی محصولات کشاورزی و دامی در ایران تأکید می‌کند که امروزه تولید بسیاری از محصولات کشاورزی در داخل معنا و مفهومی ندارد و خودکفایی یک سیاست منسوخ‌شده در دنیا است.

بحران خاک مهمتر است یا بحران آب

بحران آب روی بحران خاک تأثیر می‌گذارد و بحران خاک روی بحران آب اثر می‌گذارد. با وجود این معمولا دولتمردان از کمبود منابع آبی می‌گویند. کاوه زرگران، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی و صنایع معادن تهران در این‌باره می‌گوید: درست است که برداشت بیش از حد مجاز از منابع زیرزمینی، کاهش نزولات آسمانی، سرعت بالای تبخیر آب در ایران و سیاست‌های نادرست کشاورزی آینده منابع آبی ایران را بشدت در معرض خطر قرار داده استف اما به هر حال می‌توانیم کمبود آب را از طریق تکنیک‌هایی مثل آب‌شیرین‌کن، بازچرخانی آب و حتی واردات آب تأمین کنیم؛ اما درباره خاک چنین اتفاقی نمی‌افتد.

رشد تولید محصولات دامی و کشاورزیدر شرایط بحرانی آب و خاک

بر اساس هدفگذاری صورت‌گرفته در برنامه ششم توسعه تولید تمامی محصولات کشاورزی باید افزایش یابد. این هدفگذاری در شرایطی است که ایران با بحران منابع آبی و خاکی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی تهران در این‌باره می‌گوید: این هدفگذاری در شرایطی است که تولید محصولات غذایی به هر قیمتی امروزه توجیه خود را از دست داده است. در حال حاضر محصولاتی در کشور ما تولید می‌شود که قیمت صادراتی آن حتی معادل بهای آب مصرفی برای تولید آن هم نیست؛ خودکفایی تولید محصولات کشاورزی دیگر یک سیاست منسوخ‌شده در همه جای دنیا است.

او با بیان این‌که سیاست‌های استراتژیک و مسائل سیاسی در ایران ارجح بر اولویت‌های زیست‌محیطی است، ادامه داد: یکی از دلایل بالا‌بودن فرسایش خاک در ایران چرای بیش از حد دام‌هاست با وجود این باز هم بر تولید محصولات دامی تأکید می‌شود.

این فعال اقتصادی در رابطه با راهکارهای جلوگیری از کاهش فرسایش خاک در ایران افزود: امروزه در دنیا بخش عمده‌ای از محصولات کشاورزی به صورت گلخانه‌ای انجام می‌شود. درواقع این‌گونه ضمن بالا‌بودن راندمان تولید، مانع‌هدر رفت منابع آبی خود شده و فرسایش خاک را به حداقل ممکن کاهش داده‌اند.

تولید هر سانتیمتر خاک ٦٠٠ تا ٧٠٠‌سال زمان می‌برد

فرسایش خاک در ایران تقریبا ۲.۵ برابر متوسط جهانی است؛ اما این آمار در شرایطی از بحرانی‌بودن منابع خاکی ایران حکایت می‌کند که معاون وزیر جهاد کشاورزی از عدم تخصیص منابع مناسب برای مقابله با آن گله می‌کند. به گفته علی‌مراد اکبری با این‌که در‌ سال اول برنامه ششم هستیم، مبلغی برای تحقق اهداف تعیین‌شده در اختیار ما قرار نگرفته است.

او که معتقد است بحران خاک حتی خطرناک‌تر از بحران آب است، در توضیح ادعای خود می‌گوید: خاک بالعکس آب تجدیدپذیر نیست؛ به‌ طور متوسط هر سانتیمتر خاک ۶۰۰ تا  ۷۰۰‌سال زمان می‌برد تا از سنگ مادر تشکیل شود. خاک عنصر بسیار بااهمیتی است و اگر کشوری از آن غفلت کند، دچار مشکلات اساسی خواهد شد.

کمتر از یک‌درصد خاکبدون محدودیت در ایران داریم

فرسایش بالای خاک در شرایطی است که اقلیم خشک و نیمه‌خشک ایران کشور را با محدودیت‌های شدید منابه پایه خاک مواجه کرده است. معاون وزیر جهاد کشاورزی در این‌باره می‌گوید: حدود ۵۰‌میلیون هکتار از اراضی کشور اگر آب وجود داشته باشد، قابلیت توسعه کشاورزی را دارند، ولی با توجه به محدودیت منابع آب ما چنین ظرفیتی نداریم که از این ۵۰‌میلیون استفاده کنیم. در حال حاضر اراضی در چرخه تولید ما ۱۸.۵‌میلیون هکتار است، که از این میزان حدود ۸.۵‌میلیون هکتار آن آبی و حدود ۱۰‌میلیون هکتار آن دیم است؛ بنابراین از حدود ۳۲‌میلیون هکتار از اراضی قابل کشت به دلیل محدودیت منابع آب نمی‌توانیم استفاده کنیم.

نکته جالب اینجاست که از این ۱۸.۵‌میلیون هکتار اراضی تنها ۱.۳‌میلیون هکتار آن فاقد محدودیت است، باقی آن نیز شامل محدودیت‌هایی چون شوری، قلیاییت، زهدار‌بودن، توپوگرافی، سنگ‌دار بودن، عمق خاک و... است؛ درواقع فقط ۱.۳ این اراضی در کلاس یک قرار می‌گیرد. در واقع با یک حساب و کتاب سرانگشتی درمي‌یابیم که حدود ٠,٨‌درصد اراضی ایران دارای خاک بدون محدودیت هستند.

٢٠‌هزار‌ سال زمان مورد نیازبرای خاک مناسب براي زراعت

فرسایش خاک نیز یکی از جدی‌ترین خطراتی است که زمین‌های کشاورزی و در نتیجه، تولید غذا در جهان را تهدید می‌کند. هر ‌سال در جهان، ۱۰‌میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی بر اثر فرسایش از دست می‌رود و به تبع آن منابع موجود برای تولید مواد غذایی نیز کاهش می‌یابد. در شرایطی که گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد نشان می‌دهد دوسوم جمعیت جهان از سوءتغذیه رنج می‌برند، این فرسایش، ناگوار و غیرقابل اغماض است.

فائو تخمین زده است که یک‌سوم از خاک‌های دنیا به دلیل فرسایش، تراکم، سدهای خاکی، املاح، کاهش مواد آلی و مواد مغذی خاک، اسیدی شدن، آلودگی و دیگر فرآیندهای ناشی از شیوه‌های مدیریت ناپایدار زمین در حال تخریب است؛ به این ترتیب، سرانه زمین‌های زراعی و مولد در ‌سال ۲۰۵۰ به یک‌چهارم از این سطح در‌ سال ۱۹۶۰ خواهد رسید. بدتر آن‌که سرعت تحلیل زمین‌های کشاورزی ۱۰ تا ۴۰ برابر بیشتر از میزان شکل‌گیری آن است. محاسبات نشان می‌دهد برای تشکیل یک سانتیمتر خاک، ۵۰۰ تا ۸۰۰‌سال زمان لازم است و اگر خاک زراعتی ۲۵ سانتیمتر عمق داشته باشد تشکیل خاک مناسب برای زراعت به ۲۰‌هزار‌ سال کار مداوم طبیعت نیاز دارد.

جابه‌جایی و فرسایش خاک ٦ برابر خاکسازی

میزان فرآیند جابه‌جایی خاک یا فرسایش یا از دست رفتن خاک دست‌کم ٦ برابر میزان فرآیند خاکسازی است و این مسأله است که وضع را خطرناک می‌کند. ممکن است در سرزمینی به‌عنوان مثال فرسایش خاک یک‌میلیارد تن باشد، اما تولید خاک آن سرزمین هم در همان حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰‌میلیون تن باشد و به همین دلیل وضع فرسایش خاک خیلی نگران‌کننده نباشد، ولی ما در حال حاضر در ایران با دو‌میلیارد تن فرسایش خاک مواجه هستیم و چیزی حدود ۳۰۰ تا ۳۵۰‌میلیون تن خاکسازی داریم؛ این مسأله در درازمدت می‌تواند بسیار نگران‌کننده باشد.

سرعت خاکسازیدر شمال ایران خیلی بالاست

درباره ویژگی خاص خاک کشور ایران باید این نکته را مطرح کرد که خاکی که به‌ عنوان مثال اغلب کشورهای اروپایی دارند به اسیدی‌بودن تمایل دارد و ph آن کمتر از هفت است، ولی ph خاک ایران بیشتر از هفت است و تمایل به قلیایی‌بودن دارد به دلیل این‌که ما در یک اقلیم بیابانی به سر می‌بریم و متاسفانه به دلیل کمبود ریزش‌های آسمانی و کمبود رطوبت، میانگین تولید هر سانتیمتر خاک در ایران دست کم سه تا چهار برابر تولید هر سانتیمتر خاک در کره زمین است. فقط در مناطق شمالی ایران است که فرآیند خاکسازی سرعت نسبتا بیشتری دارد و شکل‌گیری هر سانتیمتر خاک بین ۱۰۰ تا ۳۰۰‌سال طول می‌کشد، اما در مناطق مرکزی و در ‌بر‌خی از مناطق جنوبی کشورمان تا ۱۱۰۰‌سال طول می‌کشد تا یک سانتیمتر خاک شکل بگیرد.