ورشکستگی خاک

«خاک مانند آب دارد به‌ سمت ورشکستگی می‌رود.» عیسی کلانتری که معتقد است مرگ خاموش خاک مسأله‌ای نیست که بتوان آن را با ایجاد سازمان جدید، افزایش بودجه یا ایجاد وزارت خاک و جنگل برطرف کرد. می‌گوید: این نسل یکی از بدترین نسل‌های سرزمین است و چیزی برای نسل‌های بعد باقی نگذاشته و معلوم نیست که آیندگان درباره ما چگونه قضاوت می‌کنند. او با انتقاد به هدفگذاری‌های کلان صورت‌گرفته، برنامه ششم توسعه را تحمیلی دانسته و می‌گوید: برنامه ششم توسعه با امکانات موجود در کشور سازگار نیست، به‌طوری که از منابع بدون توجه به اصل پایداری استفاده می‌کنیم.

اما حفاظت از این طلای تمام‌عیار درحالی در برنامه‌های توسعه‌ای ایران هیچ جایگاهی ندارد که اخبار و آماری که خبر از مرگ خاک می‌دهد، پژوهشگران را به جنب‌وجوش واداشته و دولت‌ها را نگران کرده است. آمارهایی که نشان می‌دهد مانند آب‌وهوا و کره‌زمین، حال خاک هم خوب نیست.

هر‌ سال در جهان، ۱۰‌میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی بر اثر فرسایش از دست می‌رود و به‌تبع آن منابع موجود برای تولید موادغذایی نیز کاهش می‌یابد. تصویر مرگ خاموش خاک در ایران نیز ناامیدکننده است. به گفته مقامات ارشد محیط‌زیستی در ایران، هزینه فرسایش خاک در ایران از درآمد نفتی این کشور پیشی می‌گیرد. سالانه بین دو تا چهار‌میلیارد تن خاک در ایران فرسوده می‌شود، بدین‌ ترتیب نرخ فرسایش خاک در ایران ۲۰برابر بیشتر از متوسط جهانی است. این حجم از فرسایش در شرایطی رخ می‌دهد که محاسبات صورت‌گرفته نشان می‌دهد که برای تشکیل یک سانتی‌متر‌ خاک ۵۰۰ تا ۸۰۰‌سال زمان لازم است و‌ اگر حساب شود که خاک زراعتی ۲۵سانتی‌متر عمق دارد، پس این ضخامت خاک، طی ۲۰‌هزار سال‌ کار مداوم طبیعت به ‌وجود آمده و نمی‌توان در کوتاه‌مدت چاره‌ای برای آن اندیشید.

زیست‌بوم یوزپلنگ را از بین می‌بریم و بعد به ‌دنبال پروژه‌های نژاد می‌رویم

اما درحالی هدفگذاری صورت‌گرفته در برنامه ششم توسعه بر افزایش تولید تمامی محصولات کشاورزی و دامی تأکید می‌کند. کلانتری افزایش تولید بدون توجه به منابع آبی و خاکی کشور را تهدیدی جدی برای کشور تلقی می‌کند. او در این‌باره می‌گوید: وقتی که نیاز به گوشت بیشتر داریم، تعداد دام‌ها را افزایش می‌دهیم و با این کار پوشش گیاهی از بین می‌رود و در نتیجه آن خاک نیز از بین خواهد رفت و آب باران دیگر در سنگ مادر نفوذ نمی‌کند، جنگل ضعیف می‌شود، درختان خشک می‌شوند و یک رفتار نادرست به‌طور زنجیره‌وار همه چیز را برهم می‌ریزد و با محیط‌زیستی مواجه می‌شویم که از همه نظر تجدیدناپذیر است؛ در این محیط، زیست یوزپلنگ از بین می‌رود و بعد به‌ دنبال پروژه‌های نژاد می‌رویم.

او که در همایش روز جهانی خاک سخن می‌گفت، اظهار کرد: در گذشته ١٥ تا ٢٠‌میلیون نفر جمعیت در کشور داشتیم و هرچه خواستیم، آب و خاک را استفاده کردیم اما با افزایش جمعیت نیازها اضافه شد؛ آن چیزی که بی‌ارزش بود، ارزش پیدا کرد و در مواردی مانند خاک به بحران رسیدیم و در آب از بحران گذشته‌ایم.

دیوار کج محیط‌زیست

«خشت اول چون نهد دیوار کج تا ثریا می‌رود دیوار کج» کلانتری که معتقد است مسائل زیست‌محیطی ما از پایه دچار مشکل است، افزود: باید مشخص شود که چقدر آب و خاک و ظرفیت داریم! و درنهایت محیط‌زیست تخریب می‌شود اما از بالا به ما تحمیل می‌کنند که به چه ‌اندازه تولید کنیم و نگاه نمی‌کنند که چقدر ظرفیت داریم.

به گفته او، باید به وظایف خود عمل کرده و امکانات تجدیدپذیر را تجدید‌ناپذیر نکنیم و حقوق‌های نسل آینده را باقی بگذاریم.

رئیس سازمان محیط‌زیست در خطاب به شخصی که به نظر می‌رسید محمود حجتی وزیر جهاد کشاورزی باشد، اظهار کرد: آیا هرچه سیاست‌گذاری می‌شود و خواسته می‌شود، باید تسلیم شویم، به چه ‌قیمتی؟! خاک مانند آب دارد به ‌سمت ورشکستگی می‌رود و با ایجاد سازمان جدید، افزایش بودجه و ایجاد وزارت خاک و جنگل مشکلات برطرف نمی‌شود.

به باور وزیر سابق کشاورزی، باید در ابتدا فرهنگ را درست کنیم و بگوییم ‌ای مردم ظرفیت‌های این کشور محدود است و با این حجم استفاده از ظرفیت‌ها نمی‌توانیم برای نسل‌های آینده چیزی باقی بگذاریم.

کلانتری افزود: هی نگوییم ما کشور بزرگی هستیم! منابع ما محدود است، باقیمانده نیازمان را باید وارد کنیم و درصورتی که قصد افزایش جمعیت داریم، این افزایش جمعیت باید منوط به واردات باشد.

او با اشاره به برنامه‌های سازمان محیط‌زیست برای ‌سال آینده گفت: به ٤ موضوع اصلی آلودگی هوا، پسماندها به‌ویژه در مناطق شمالی کشور، تالاب‌ها و ریزگردها در بودجه‌ سال آینده توجه شده است.

رئیس سازمان محیط‌زیست با بیان این‌که عملیات فیزیکی بسیار پرحجم است و در مواردی می‌تواند آموزش و فرهنگ‌سازی را جایگزین کرد، گفت: با افزایش فرهنگ‌سازی و آموزش نتایج بهتری از عملیات فیزیکی به دست می‌آوریم.

طرح تغذیه سفره‌های زیرزمینی با استفاده از آب‌های خارج از دسترس

اما درحالی بسیاری کشاورزی و دامپروری غیراصولی را مهمترین عامل بالای میزان فرسایش خاک در کشور می‌دانند که متولی نظام کشاورزی بی‌توجهی به حفاظت از خاک را عامل اصلی نابودی خاک می‌داند. این عضو کابینه بر این باور است که فرهنگ عمومی به این نعمت الهی تجدیدناپذیر بی‌توجه است؛ چراکه بدون هیچ‌گونه بهایی در اختیار همگان قرار گرفته است.

او البته این نکته را هم یادآور شد که در برخی مقاطع با دورزدن قوانین و مقررات بخشی از این منابع عظیم الهی از بین می‌رود و همان‌طور که کارشناسان معتقدند بخش عظیمی از فرسایش آبی و بادی به خاطر بهره‌برداری غیراصولی از منابع موجود عاملی برای از بین‌رفتن پوشش گیاهی و پایداری خاک شده است که با طرح‌هایی مانند مقابله با ریزدگردها و بیابان‌زدایی و حفظ پوشش گیاهی و حفاظت از خاک و عرصه‌های طبیعی به دنبال حفظ خاک هستیم.

وزیر جهاد کشاورزی با اعلام این‌که استفاده از آب‌هایی که از دسترس خارج می‌شود، برای تقویت تغذیه سفره‌های زیرزمینی در دستور کار قرار دارد، گفت: اگر به آبخیزداری بیشتر توجه و عمل کنیم، همه آب‌هایی که قرار است برای همیشه از دسترس خارج و تبخیر شود، بخشی از آن را به داخل خاک نفوذ می‌دهیم؛ زیرا خاک بهترین امانتدار آب است.

او البته امیدوار است با حمایت‌های بودجه‌ای دولت که در اختیار وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفته است، وضع بهتری در مقایسه با گذشته وجود دارد و کشاورزی حفاظتی در دستور کار قرار گرفته است.

روند فرسایش خاک از احیای آن پیشی گرفته است

«فرسایش خاک طی سال‌های گذشته از احیای آن پیشی گرفته است» علیمراد اکبری معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی درحالی این نکته را اعلام کرد که معتقد است، تقویت پوشش سبز گیاهی می‌تواند بهترین راه برای حفظ منابع موجود باشد.

او بر این باور است که خاک به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های مغفول‌مانده منابع طبیعی در چرخه به هم تنیده اکولوژیک جهان و حتی ایران است و هنوز آگاهی عمومی نسبت به مخاطرات تهدیدکننده کیفیت و کمیت خاک در کشور بسیار پایین است.

معاون وزیر جهاد در امور خاک همچنین از نمایندگان مجلس و دولت به دلیل اهمیت ویژه‌ای که برای مبحث احیای خاک در برنامه ششم در نظر گرفته‌اند، قدردانی کرد و گفت: بهبود وضع ٥٠٠‌هزار هکتار از اراضی خاک کشاورزی در برنامه ششم دیده شده که امیدواریم اعتبار پیش‌بینی‌شده برای آن نیز اختصاص یابد.

او اجرای برنامه‌هایی همچون مقابله با پدیده ریزگردها، مقابله با بیابان‌زایی، پایش کود و سهم عملیات آبخیزداری و کشاورزی حفاظتی را ازجمله کارهای مهم وزارت جهاد کشاورزی طی چند‌ سال اخیر برای حفاظت از خاک عنوان کرد.

قهر طبیعت

همچنین خلیل آقایی رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در این مراسم با اظهار نگرانی نسبت به فرسایش بادی و خاکی کشور اظهار کرد: استفاده نادرست و مداخله انسان از عوامل تجدیدپذیر فرسایش بادی و خاکی قهر طبیعت را به همراه داشته است، درحالی ‌که با حفظ پوشش گیاهی و جنگلی، خبری از فرسایش بادی و آبی در کشور نیست.

او با بیان این‌که در برنامه پنجم توسعه سطح عملیات آبخیزداری ٣‌میلیون هکتار و عملیات بیابان‌زدایی در سطح ٦٠٠‌هزار هکتار انجام شده است، اضافه کرد: در برنامه ششم توسعه سطح عملیات آبخیزداری ١٠‌میلیون هکتار و عملیات بیابان‌زدایی یک‌میلیون و ٢٠٠‌هزار هکتار پیش‌بینی شده است.

آقایی با بیان این‌که سرعت تخریب از سرعت احیا و حفاظت پیشی گرفته است، گفت: مطالعات طرح آبخیزداری در کشور در سطح ٤٤‌میلیون هکتار انجام شده اما تنها ٣‌میلیون هکتار عملیات صورت گرفته است و برای این‌که این ٣‌میلیون هکتار را به عدد ١٠‌میلیون هکتار برسانیم، لازم است مسئولان اجرایی و دولت توجه کافی را به این قانون داشته باشند، چراکه با توجه به پدیده ریزگردها و فرسایش بادی در آینده خودشان گرفتار خواهند شد.

رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری تصریح کرد: اگر عملیات آبخیزداری و بیابان‌زدایی به موقع صورت نگیرد، گرفتار پدیده ریزگردها و فرسایش بادی خواهیم شد که از این‌رو انتظار می‌رود در ‌سال ٩٧ بودجه مناسبی به این امر اختصاص یابد.

او تصریح کرد: با توجه به آن‌که با اعتبارات دولتی تنها نمی‌توان به اهداف مورد نظر دست یافت، بنابراین نقش مردم در این پروژه‌ها را نباید نادیده گرفت.