رؤیای وصل شدن خزر به خلیج فارس

تاریخچه انتقال آب در  کشور به سال‌های دهه ۳۰ خورشیدی برمی‌گردد. هرچند برخی معتقدند که رؤیای وصل شدن خزر به خلیج فارس از زمان ناصرالدین‌شاه مطرح بوده و جالب است که در دولت‌های سازندگی، اصلاحات، محمود احمدی‌نژاد و اعتدال، در بازه‌های زمانی این طرح روی میز موافقان و مخالفان دست به دست می‌شده است.

یکی از قدیمی‌ترین طرح‌ها، ابرآبراهی از خزر تا خلیج ‌فارس در ایران به طول ۱۶۰۰ کیلومتر است که «ایران‌رود» نامیده شده است. «ایران‌رود» را هومان فرزاد طراحی کرده و در چند دهه اخیر و در دولت‌های مختلف، دستخوش برخی تغییرات شده است. در طرح اولیه «ایران‌رود» مقرر شده بود آب را از دریای خزر به سه‌ نقطه پست ایران شامل چاله جازموریان، بیابان لوت و دشت کویر پمپاژ کرده و از آن‌جا به خلیج‌فارس انتقال دهند. در گزارش‌های اولیه ایران‌رود، دو مسیر برای آبراه میان شمال تا جنوب پیشنهاد شده است:

مسیر اول از خلیج کوچک واقع در باختر خلیج چابهار به سوی شمال آغاز می‌شود و پس از گذشتن از کنار شهر بم، کویر لوت را پشت سر می‌گذارد، از کنار کویر نمک و شهر طبس به سوی شمال عبور می‌کند، حوالی ۱۳۰کیلومتری شرق شاهرود به سوی شمال غرب متمایل می‌شود و پس از گذشتن از کنار گرگان به بندر ترکمن در دریای خزر می‌رسد.

مسیر دوم از ناحیه میان چابهار و بندر جاسک آغاز می‌شود و پس از گذر از کنار شهر بم همچون مسیر شماره یک تا طبس می‌رود و آن‌گاه به سوی شمال غربی ادامه می‌یابد. به فاصله ۵۰کیلومتری جنوب غربی از شهر سمنان می‌گذرد و در فاصله صدکیلومتری شرق تهران از میان رشته کوه البرز به شهر ساری می‌رسد و با گردش به سوی شرق در بندر ترکمن خاتمه می‌یابد. گفته می‌شود به دلیل ‌اختلاف سطح دریای خزر با دریای آزاد، احداث تالاب‌هایی در مسیر این کانال برای جلوگیری از سرازیر شدن آب دریای آزاد به خزر مد نظر قرار دارد و حتی در قسمت‌هایی، از کانال پاناما الهام گرفته شده است.

بعدها در دولت‌های مختلف، تکه‌هایی از طرح ایران‌رود به‌ صورت‌های دیگر بر سر زبان‌ها افتاد که شاید مهم‌ترین آن‌ها انتقال خزر به سمنان و اصفهان و منحرف کردن مسیر آب از سرچشمه‌های رود کارون در استان چهارمحال و بختیاری به سمت استان اصفهان در طرحی معروف به «بهشت‌آباد» بود که با اعتراض شدید خوزستانی‌ها و ساکنان چهارمحال و بختیاری روبه‌رو شد. نکته جالب این‌که قسمتی از این طرح‌ها در همه دولت‌ها به‌خصوص دولت هاشمی رفسنجانی، محمود احمدی‌نژاد و حسن روحانی مورد توجه دولتمردان قرار گرفته و همواره محل مناقشه بوده است؛ به‌طوری‌که هم‌اکنون طرح انتقال خزر به سمنان، بسیار جدی در حال پیگیری است. شاید بتوان دولتمردان ایرانی و روسی را از سرسخت‌ترین موافقان طرح‌های انتقال آب در کشور، و کارشناسان و استادان محیط زیست را از مخالفان آن دانست.

موافقان طرح ایران‌رود چه می‌گویند؟

با احداث کانال «خزر به خلیج‌ فارس» آب این کانال تبخیر می‌شود و این فرایند، افزایش نزولات و تغییر اقلیم گرم و خشک منطقه به معتدل و مرطوب را به دنبال دارد؛ بنابراین بحران کم‌آبی ایران از طریق این کانال برطرف می‌شود. «ایران‌رود» توانایی و قابلیت تبدیل شدن به کانالی آبی، حتی مهم‌تر و مؤثرتر از کانال سوئز یا بسفر ترکیه را دارد و می‌تواند عامل مهمی در منازعات بین‌المللی و همچنین ارتباط بهتر ایران با اورآسیا باشد.اشتغال‌زایی، آبادانی و رونق صنعتی مرکز ایران، توسعه گردشگری و درآمدزایی بالای کشور که از تردد کشتی‌ها حاصل می‌شود، از مهم‌ترین آثار این طرح است.

مخالفان چه می‌گویند؟

اسماعیل کهرم، کارشناس مسائل محیط زیست: «ایده انتقال آب دریای خزر برای مصارف خانگی، کشاورزی و صنعتی به استان‌های مرکزی مطرح شده، اما شوری آب دریاچه خزر ۱۳ میلی‌گرم در هر لیتر است که در این زمینه‌ها قابل استفاده نیست، صرفه اقتصادی هم ندارد. از طرفی خاک سمنان و مناطق مرکزی قابل کشت نیست؛ کلا شن و خاک رس است. برای کدام مصارف کشاورزی و صنعتی قرار است این پروژه چندمیلیاردی عظیم انجام شود؟»

چنگیز اسماعیل‌اف،  رئیس مرکز تحقیقات خزر در دانشگاه دولتی باکو: «با توجه به پستی بلندی‌های موجود در مسیر شمال- جنوب، ایران ناگزیر است در مسیر سربالایی این کانال در چندین منطقه آبگیرهای بزرگی احداث کند تا از سرریز شدن آب کانال جلوگیری کند. مسیرهایی با این خصوصیات، مانند کناره‌های البرز انبوهی از جمعیت را در خود جای داده است که باید زمین‌ها و خانه‌های اطراف پروژه تخلیه شود. همچنین ایجاد آبگیر باعث افزایش خطر زلزله خواهد شد.»  

محمد درویش، کارشناس محیط‌ زیست: «باید واقعیتی مهم به‌ نام عرض جغرافیایی را در نظر داشته باشیم. نوع اقلیم بیش از هر موردی به عرض جغرافیایی مربوط است. وجود آب یا نبود آن تأثیر خاصی بر نوع اقلیم ندارد. بخش‌هایی از کشور در کمربند خشک جهان واقع شده است؛

حتی اگر تمام این بخش‌ها دریا باشد، تأثیری بر تغییر اقلیم نخواهد گذاشت؛ البته نباید این ‌را فراموش کرد که روزگاری تمام فلات ایران دریا بوده است. تبخیر بالای آب، پایین بودن میزان ریزش‌های آسمانی و نبود امکان رویش بسیاری از گونه‌های گیاهی موجب کویری شدن این منطقه در طول قرن‌ها شده است. با توجه به موارد گفته‌شده، استدلال موافقان این طرح درباره تغییر اقلیم از طریق کانال آب خزر به خلیج‌ فارس کاملا بی‌اساس است.»