بازگشت «امید» به تالاب‌های ایران

«امید» برای یازدهمین سال به فریدون‌کنار بازگشت تا نویدی باشد برای حیات دوباره تالاب‌های ایران. تالاب‌هایی که سایه مرگ و خشکسالی آنها را تهدید می‌کند. 

تالاب‌های شمالی ایران هر ساله در آغاز فصل سرما چشم‌انتظار پرندگان مهاجری است که راه طولانی را برای سر کردن زمستان از سیبری به ایران می‌آیند. درناهای سفید یکی از ۱۵۰ گونه پرنده زمستان‌گذران با جمعیتی بالغ بر یک میلیون و ۵۰۰ هزار بال هستند که به تالاب‌ها و آببندان‌های مازندران از جمله تالاب بین‌المللی میانکاله و فریدون‌کنار می‌آیند تا چند ماهی از سال را در ایران بگذرانند. «امید» که یکی از گونه‌های دُرنای سیبری است که با نام علمی «گروس لئوکوجرانوس Grus leucogeranus» شناخته می‌شود، پرنده‌ای در معرض خطر انقراض است که قدی نزدیک به یک ‌و نیم متر دارد و فاصله دو بال آن بیش از ۲ متر است. این درنا بدنی یکدست سفید با پاهای بلند سرخ ‌رنگ دارد و منقار بلند سیاهی روی صورت قرمز رنگ آن نشسته‌ است. امید در همه این سال‌ها از زیستگاه اصلیش در سیبری با طی کردن مسیر پنج هزار کیلومتری روسیه، قزاقستان و آذربایجان به مازندران سفر کرده و حدود چهار ماه از سال را با تغذیه در محدوده دامگاه‌های سنتی ازباران، سرخرود و فریدون‌کنار زمستان گذرانی کرده است. 

نزدیک به یک ماه می‌شود که دوستداران طبیعت آمدن این بازمانده گله غربی درنای سیبری را انتظار می‌کشیدند. تک درنایی که توسط همین دوستداران طبیعت «امید» و زوجش را «آرزو» نامیده‌اند. امسال نیز انتظار دوستداران طبیعت با بازگشت «امید» بدون «آرزو» به پایان رسیده است. «امید» تک درنای سفید سیبری امسال برای یازدهمین سال است که با وجود مرگ زوجش «آرزو» اگر چه با تاخیر به تالاب فریدون‌کنار آمده است. کامیار ولیپور، مسئول روابط عمومی محیط زیست مازندران خبر بازگشتش را به رسانه‌ها داده و گفته است: «محیط‌بانان این اداره کل فرود آمدن درنای سفید را صبح روز چهارشنبه اطلاع دادند.» او افزوده: «یگان حفاظت محیط‌زیست با کمک جوامع محلی و بومیان منطقه از امید به عنوان پرنده‌ای در خطرانقراض حفاظت می‌کند.» اما چرا «امید» تا به این اندازه برای دوستداران طبیعت حائز اهمیت است؟ 

درناهای سیبری به طور تاریخی به سه جمعیت اصلی شرقی، غربی و مرکزی تقسیم می‌شوند. جمعیت مرکزی این گونه منقرض شده و جمعیت غربی هم به گفته کارشناسان محیط زیست در صورت مرگ این تک درنا به طور قطعی منقرض خواهد شد. از خطر انقراض این گونه منحصر به فرد درنا اگر بگذریم گرچه ایران و تالاب‌های بین‌المللی‌اش در تمامی نیم قرن گذشته مقصد زمستان‌گذران این درناها بوده اما در سال‌های ۸۸ و ۹۴ ایران از مقاصد سفر درناها حذف شد تا به ما بفهماند که تالاب‌های ایران به عنوان زیستگاه این پرندگان منحصر به فرد در خطر تخریب و خشکسالی قرار گرفته‌اند. خطری که یک به یک تالاب‌های ایران را از روی نقشه حذف می‌کند و جز خاطره‌ای از آنها باقی نمی‌گذارد. اما چه شد که درناهای سفید در این سال‌ها ایران را به عنوان مقصد زمستان‌گذران انتخاب نکردند؟ 

ایران از گذشته‌های دور به دلیل تنوع آب‌وهوایی و داشتن سواحل طولانی با دریاهای خلیج‌فارس، عمان و خزر و همچنین تعداد بسیار زیاد دریاچه‌ها و تالاب‌ها و رودخانه‌ها، یکی از اصلی‌ترین مناطق پذیرای پرندگان مهاجر بوده است و حتی بخش بزرگی از پرندگانی که در ایران وجود دارند را پرندگان مهاجر تشکیل می‌دهند. ایران میزبان دو گروه از پرندگان مهاجر است، پرندگانی که در زمستان به ایران می‌آیند، پرندگانی که بهار و تابستان را برای زندگی در ایران انتخاب می‌کنند و البته گروه دیگری که سر راه خود ایران را برای لختی چند استراحت، انتخاب می‌کنند. قو، غاز، اردک، آبچلیک، کاکایی‌ها و درناها اغلب پرندگانی هستند که به صورت گروهی و در زمستان‌ها مهمان ایران هستند. پرندگانی که در طول چند دهه اخیر روند مهاجرتشان به ایران رو به کاهش گذاشته است. کارشناسان دلیل اصلی این اتفاق را تخریب محل زیستگاه پرندگان برای خانه‌سازی یا تبدیل شدن زیستگاه آنها به زمین زراعتی، خشکسالی و نابودی تالاب‌ها و همچنین شکار پرندگان مهاجر می‌دانند. تخریب زیستگاه‌ها کماکان یکی از مهمترین دلایل کاهش گونه‌های پرندگان است. تالاب‌های ایران مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان را تشکیل می‌دهند و در سال‌های اخیر خشکی ۶۰ تالاب کشور که حدود ۴۴ درصد از مساحت کل تالاب‌های ایران را شامل می‌شود سبب شده تا پرندگان مهاجر کمتر از گذشته ایران را برای زندگی انتخاب کنند. بازگشت پرنده‌ای منحصر به فرد که حالا خود جزو پرندگان در حال انقراض جهان است، به تالاب‌های ایران حکایت از بازگشت حیات دوباره به تالاب‌های کشور دارد. بازگشت «امید» حتی بدون «آرزو» جفتش برای یازدهمین سال به این معنا است که تلاش‌های مسئولان و به خصوص مردم بومی برای بازگرداندن حیات به تالاب‌ها و کاهش شکار پرندگان به نتیجه رسیده است. 

چرا پرندگان مهاجر برای طبیعت ایران مهمند؟

پرندگان از ثروت‌های طبیعی و ملی کشور به شمار می روند، تنها با توجه به نقش پرندگان در طبیعت است که می توان به ارزش وجودی و اهمیت واقعی پرندگان مهاجر و محلی منطقه پی برد. پرندگان در حقیقت نقش حرارت سنج زیست محیطی را برای ما و طبیعت ایفا می‌کنند. سلامت، شادابی و تحرک پرندگان در فضای آبی آسمان ها تا حد زیادی بیانگر سلامت و تمیزی آب و هوا، کیفیت زمین‌های حاصلخیز و فراوان شدن منابع طبیعی است. به مخاطره افتادن سلامت پرندگان می‌تواند نشانگر مشکلات زیست محیطی باشد که همه ما باید آنها را جدی بگیریم و برای حل آنها تلاش کنیم. پرندگان در زمره ‌این عوامل کنترل کننده آفات نباتی قرار دارند، آفات نباتی یکی از غذاهای آنها به شمار می‌رود. با نبود پرندگان در محل، جمعیت ملخ‌ها به طور بی‌رویه افزایش پیدا می‌کند و ملخ‌ها برای تامین غذا به طور دسته‌ای به مزارع کشاورزی حمله‌ور می‌شوند و مزارع را از بین می‌برند. این تخریب حاصل مزارع بر هم زدگی تنوع زیستی و تعادل اکوسیستم است. پرندگان در انتشار دانه میوه‌ها، گرده‌افشانی، حشره‌خواری و... نقش‌های فراوانی در طبیعت دارند. همچنین بعضی دانه میوه‌ها را برای خوراک زمستان در زمین پنهان می‌کنند و دوباره نمی‌توانند آنها را پیدا کنند. این دانه در مناطق مختلف در بهار سبز می‌شوند و به این ترتیب پرندگان در گسترش و پاکسازی طبیعت و جلوگیری از انتشار بیماری‌ها و آلودگی‌ها در محیط زیست نیز نقش دارند.