تخریب زیستگاه‌ها و صید بی‌رویه عامل نابودی ماهیان خاویار خزر

به گزارش همشهری، وضعیت دریای خزر و میزان آلودگی‌های آن، یکی از مواردی است که کارشناسان نسبت به آن هشدار می‌دهند. علاوه براین، کارشناسان بارها درباره وضعیت بحرانی آبزیان خزر نیز هشدار داده‌اند؛ آبزیانی که به گفته این کارشناسان وضعیت مناسبی ندارند و اگر اقدامی در این زمینه صورت نگیرد، بیم آن می‌رود که برخی از گونه‌های آبزی خزر با خطر انقراض مواجه شوند. ماهیان خاویاری یکی از شاخص‌ترین انواع ماهیان دریای خزر محسوب می‌شوند که منبع خاویار است و تا همین چند سال قبل به میزان قابل توجهی از همین طریق خاویار برداشت و صادر می‌شد اما از اوایل دهه‌۸۰ این میزان برداشت سیر نزولی پیدا کرد. آبزیان دیگر خزر هم چندان حال و روز مناسبی ندارند. به گفته کارشناسان، این وضعیت نیازمند اقدامات جدی برای احیای دوباره تکثیر و حیات ماهیان این دریاچه است؛ ‌اقدامی که همچنان می‌توان امیدوار به اجرایی‌شدن آن بود.

 عوامل تهدید‌کننده آبزیان خزر

۵گونه خاویاری اوزون‌برون، فیل‌ماهی، ماهی شیپ، قره‌برون و چالواش در دریای خزر وجود دارند؛ ماهیانی که تخم آنها بخش قابل توجهی از صادرات دریایی را شامل می‌شد و به گفته اصغر عبدلی، استاد دانشگاه شهید بهشتی و دانش‌آموخته دکتری اکولوژی، در دهه‌۷۰ حدود‌۲۷۰ تا ۲۸۰تن خاویار از این دریا برداشت می‌شد اما به چند دلیل از اواخر دهه‌۷۰ این روند کاهش یافت، به‌طوری که هم‌اکنون در وسعت این دریا، به سختی چند ماهی خاویاری حتی دیده می‌شود. عبدلی در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: دلایل اصلی این اتفاق، صید بیش از حد و تخریب زیستگاه ماهیان است. او می‌افزاید: تخریب رودخانه‌ها، انتقال و انحراف آب رودها به مزارع کشاورزی و توسعه برنج و... نیز از دیگر دلایل کاهش جمعیت این ماهیان است. این ماهی‌ها برای تولید‌مثل به رودخانه وابسته هستند اما با این اقدامات و کاهش دبی رودخانه، تولید‌مثل آنها تحت‌تأثیر قرار گرفته است.

دیگر انواع ماهیان خزر نیز به همین وضعیت مبتلا شده‌اند و تغییر اوضاع و شرایط رودخانه‌ها بر جمعیت آنها نیز تأثیر منفی گذاشته است. استاد دانشگاه شهید بهشتی می‌گوید: وقتی رودخانه خراب شود، کپور، ‌سیاه‌کولی، شاه‌کولی، سِس‌ماهی و ماهی سفید نیز وضعیتشان خراب می‌شود چرا‌که زندگی همه اینها به رودخانه وابسته است‌. آلودگی‌هایی که به رودخانه‌ها وارد شده نیز بر این موضوع تأثیر‌گذار است. انحراف آب رودها به مزارع هم دبی آب را کاهش داده و هم سموم مورد استفاده در کشاورزی را به این رودها بازگردانده که اثرات منفی آن زندگی ماهیان را تحت‌الشعاع قرار داده است. 

تنها اقدامی که به گفته عبدلی برای حفظ جمعیت گونه‌ای از ماهیان خزری انجام شده، تکثیر و پرورش مصنوعی ماهی سفید است که توانسته تا حدودی جمعیت آن را بهبود بخشد. اگر حمایت‌هایی که از پرورش و تکثیر ماهی سفید انجام می‌شود حذف شود یا کاهش یابد، جمعیت این گونه ماهی نیز با تهدید روبه‌رو خواهد شد. 

تکثیر مصنوعی؛ ‌مسکن موقت افزایش جمعیت ماهیان 

ماهی سفید یکی دیگر از ماهیان دریای خزر است که مانند سایر ماهیان خزر، جمعیتش با تهدید مواجه شده اما آنگونه که عبدلی می‌گوید حدود ۳۰سال است جمعیت ماهی سفید تنها با پرورش و تکثیر مصنوعی، حفظ شده است. این متخصص اکولوژی ماهی درخصوص استفاده از این روش برای دیگر گونه‌ها می‌گوید: «تکثیر مصنوعی راه‌حل دائمی و همیشگی برای حل این بحران نیست؛ باید شرایط تهدید و عوامل مخرب بر زیستگاه ماهیان را برطرف و زیستگاه مناسب آنها را دوباره احیا کرد تا بعد از تکثیر مصنوعی که کمکی برای احیای دوباره است، ‌ماهی‌ها به‌صورت طبیعی تکثیر و تولیدمثل خود را ادامه دهند. به‌عبارت دیگر اصلاح رودخانه و کاهش میزان صید باعث افزایش جمعیت این گونه‌ها می‌شود.» به گفته او، این اقدامات حتی در رودخانه‌های کوچک نیز قابل اجراست و به بازگشت درصدی از جمعیت ماهیان کمک خواهد کرد.

یکی از گونه‌هایی که در سال‌های اخیر پرورش آن در کشور رایج شده، ‌تیلاپیاست؛گونه‌ای که بسیاری از کارشناسان در مورد اثرات نامطلوب پرورش این گونه در محیط‌های آبی کشور هشدار داده‌اند. به گفته این استاد دانشگاه، تیلاپیا که داری سه نوع زیلی، ‌آبی و نیل است گونه‌ای مهاجم محسوب شده که به‌ دلیل توان سازگاری بالا با شرایط سخت، در هر زیست‌بوم آبی تکثیر می‌شود و به دیگر گونه‌های بومی و محیط‌زیست آسیب می‌زند، تا آنجا که جمعیت ماهیان بومی را با خطر جدی مواجه می‌کند. همانگونه که هم‌اکنون در استان خوزستان و به‌ویژه تالاب شادگان، گونه تیلاپیای زیلی که دلیل ورود آن هم هنوز مشخص نیست، به تهدیدی جدی برای ماهیان بومی این منطقه تبدیل شده است؛ درحالی‌که می‌توان با سرمایه‌گذاری روی گونه‌های بومی ایران، ‌به نتایج خوبی رسید و البته محیط‌زیست را از گونه‌های مهاجم و غیربومی نجات داد. عبدلی می‌گوید:‌ «ماهیان خاویاری از انواعی هستند که چه در شمال و چه درجنوب ایران قابل تکثیر و پرورش هستند. هرچند به زمان بیشتری برای به نتیجه رسیدن نیاز دارند اما اگر به توسعه پایدار باور داشته باشیم باید از چنین گونه‌هایی حمایت کنیم.»‌

الهام مصدقی راد