با این که می دانیم هر شروعی پایانی دارد و زندگی ما روی این کره خاکی همان طور که در تاریخی آغاز شده، روزی هم به پایان می‌رسد با این وجود باور مرگ همیشه سخت بوده است! شاید همین دلیل باعث شده که وصیت کردن جز در موارد نادری مثل جنگ که احتمال کشته شدن بسیار بالاست مورد غفلت قرار بگیرد. با این وجود به اعتقاد خداباوران و از جمله مسلمانان، فاصله مرگ و زندگی بسیار نزدیک است و آدمی هر لحظه باید به فکر آن باشد! چون مرگ شروعی دوباره در جهانی دیگر است و حتی انسان فوت کرده هم تاثیراتی بر این عالم می گذارد و تاثیراتی نیز از آن می پذیرد! وصیت نامه نویسی فرهنگی بوده است که از گذشته های دور در اقوام مختلف بشری وجود داشته است و به اشکال مختلف نسل به نسل منتقل شده و حتی در ادیانی مثل دین اسلام برای آن احکامی در نظر گرفته اند.
اگرچه وقتی نام وصیت نامه را می‌شنویم ناخودآگاه به مرگ فکر می کنیم اما اگر از زاویه ای دیگر به آن نگاه کنیم می توانیم به کارکردهای مثبت آن در زندگی پی ببریم؛ این که تلاش کنیم بهترین چیزها را از خود به یادگار بگذاریم و زندگی را نه مقطعی کوتاه مدت بلکه در یک تداوم بی انتها در نظر بگیریم. به دلیل اهمیت این موضوع، در این پرونده نگاهی می اندازیم به چیستی وصیت نامه و این که چرا ضرورت دارد؟ ویژگی های یک وصیت نامه را از نگاه دین بررسی می کنیم و نکاتی کاربردی در نوشتن وصیت نامه ذکر می کنیم. در پایان هم به نمونه هایی از وصیت نامه‌های مشهور و عجیب اشاره می کنیم.
وصیت نامه چیست؟
آدم ها در طول تاریخ همیشه میل به جاودانگی داشته اند و همین نکته باعث شده که بسیاری از کتیبه ها، نوشته ها و نقل قول های شفاهی با توصیه‌هایی که از فرهنگ هر زمان ناشی می شود به نسل های بعدی منتقل شود.وصیت نامه نویسی هم به تدریج به عنوان یک سنت جای خود را در میان فرهنگ ها باز کرده است و در ادیانی مثل اسلام به نوشتن آن تاکید شده است. مسافرت های طولانی مدت، جنگ، بیماری و ... از جمله پدیده هایی بوده اند که موجب می شدند وصیت نامه نویسی از یک طرف به عنوان یک راهکار برای جلوگیری از ایجاد اختلاف بین بازماندگان تلقی شود و از طرف دیگر با زنده نگه داشتن یاد و خاطره درگذشتگان همچنان رونق داشته باشد. با گذشت زمان، وصیت نامه نویسی از توصیه های اخلاقی فراتر رفت و با رسمیت یافتن آن بار حقوقی پیدا کرد و از آن جایی که فردی که وصیت می کند اموال و املاک حقیقی خود را تعیین تکلیف می کند به صورت قوانینی مدون در قوانین کشورها درآمد.
امروزه تعریف وصیت نامه به این صورت درآمده است: «هر فردی در طول حیات خود می تواند بارها وصیت کند؛ این وصیت می تواند شفاهی یا کتبی باشد. تنظیم وصیت نامه امری اختیاری است که هرکس با توجه به امور شرعی و شخصی و مالی خود پس از فوت تعیین و تکلیف کند. اما آثار حقوقی یک وصیت نامه بعد از فوت شخص ظاهر می شود. هرشخصی می تواند در طول زندگی خود بارها وصیت کند و مفاد وصیت نامه اش را تغییر دهد اما آخرین وصیت نامه متوفی (آخرین تاریخ قبل از فوت) ملاک است. وصیت در واقع یک توصیه و سفارش برای بازماندگان است»(۱).
چرا باید همین امروز یک وصیت نامه بنویسم؟
واقعیت این است که هیچ کس نمی داند چه زمانی قرار است بمیرد؟ این علم نداشتن به مرگ است که انسان را همیشه در حالت بیم و امید نگه می دارد که به قول پیامبر مهربانی‌ها باید به حساب خود رسیدگی کنیم قبل از آن که به حساب ما رسیدگی کنند. اما این رسیدگی در چه ابعادی است؟
وصیت نامه در بُعد اجتماعی، شامل بدهکاری های فرد می شود که به مهریه همسر، خمس، حق الناس یا اماناتی که بر عهده گرفته است اشاره دارد.
در بعد عبادی، حقی که از خدا بر عهده فرد است را باید به وسیله یک سوم اموال خود ادا کند. اگر نماز و روزه ای قضا دارد و یا کفاره ای پرداخت نشده دارد آن را در وصیت نامه قید کند.
مطالبات از دیگر بخش های مهم وصیت نامه است که به نوعی حق بازماندگان است. طلب هایی که وصیت کننده از دیگران دارد را بازماندگان می توانند پیگیری کنند.
وصایای اخلاقی آخرین بخش وصیت نامه است که به توصیه های او برای بازماندگان می پردازد. این بخش از وصیت نامه که معمولا در رسانه ها نمود بیشتری دارد و از افراد مهم بیشتر دیده می شود.
همان طور که مشاهده می شود وصیت نامه ابعاد مهم زندگی یک فرد را در نظر می گیرد. هرچند همان طور که گفته شد توصیه شده است که فرد قبل از مرگ به حساب خود کاملا رسیدگی کند زیرا نقد همیشه از نسیه بهتر است!
انواع وصیت نامه
طبق قانون امور حسبی برای وصیت نامه قابل پذیرش در دادگاه‌ها، سه نوع وصیت نامه پیش بینی شده است:
۱- وصیت‌نامه رسمی: وصیتی است که در دفاتر اسناد رسمی تنظیم می‌شود. وصیت‌نامه رسمی غیرقابل خدشه است و ورثه نمی‌توانند نسبت به آن اعتراض کنند.
۲- وصیت‌نامه خودنوشت: وصیتی است که تمام آن به خط وصیت‌کننده نوشته شده باشد و دارای تاریخ، روز، ماه و سال به خط وصیت‌کننده بوده و به امضای او رسیده باشد. این وصیت نامه برخلاف قبلی، قابل اعتراض از سوی ورثه است.
۳- وصیت‌نامه سری: وصیتی است که ممکن است به خط وصیت‌کننده یا شخص دیگری باشد که در هر صورت باید به امضای وصیت‌کننده برسد و پس از تنظیم به عنوان امانت در اداره ثبت اسناد یا دفترخانه رسمی که نمایندگان آن ها محسوب می‌شوند، سپرده می‌شوند. البته کسی که سواد ندارد، نمی‌تواند وصیت‌نامه سری تنظیم کند، و شخصی که نمی‌تواند حرف بزند، هرگاه بخواهد وصیت‌نامه سری تنظیم کند، باید تمام وصیت‌نامه را به خط خود نوشته و امضا کند و نیز در حضور مسئول دفتر رسمی روی وصیت‌نامه بنویسد که این برگ وصیت‌نامه اوست و در این صورت مسئول دفتر باید روی پاکتی که وصیت‌نامه در آن است، بنویسد که عبارت مزبور را در حضور وی نوشته است. این وصیت نامه نیز همانند وصیت نامه خودنوشت قابل اعتراض از سوی ورثه است.
نکاتی کاربردی در نوشتن وصیت نامه
۱- وصی انسان باید فردی مورد وثوق و اطمینان باشد که بدانیم به وصیت عمل خواهد کرد.
۲- همه ساله وصیت نامه را مورد تجدید نظر قرار دهید تا اگر مواردی از آن نیازمند تغییر و یا اصلاح بود، این کار انجام پذیرد.
۳- بهتر است همان گونه که امیرمؤمنان (ع) در نهج البلاغه می فرماید، خودمان وصی خود باشیم و آن چه از کارهای خیر که دوست داریم بعد از ما برای ما انجام دهند، خودمان در زمان حیات انجام دهیم.
۴- برای وصیت نامه از چند نفر از افراد مورد اعتماد به عنوان شاهد استفاده کنیم.
۵- امکان تغییر وصیت تا آخرین لحظه حیات امکان پذیر است. بنابراین هرگاه انسان بخواهد وصیت خود را تغییر دهد و به شکل دیگری وصیت کند ممکن است.
۶- برای جلوگیری از مشکلات احتمالی بهتر است وصیت نامه خود را در دفتر اسناد رسمی به ثبت برسانیم.
۷- بهتر است در وصیت ها از وصیت به اموری که موجب زحمت بازماندگان می شود مانند انتقال جنازه به جای دیگر و یا چگونگی برگزاری مراسم و امثال آن اجتناب کنیم.
۸- سعی کنید وصیت نامه خود را در چند نسخه بنویسید تا درصورت مفقود شدن برخی از نسخه ها ، وارثان دچار مشکل نشوند.
۹- حتما نام مرجع تقلید خود را در وصیت نامه بنویسید. زیرا فتوای مراجع تقلید در برخی از احکام متفاوت است و اطلاع از مرجع تقلید در کیفیت عمل به وصیت لازم است.
وصیت نامه اخلاقی شهید همت
در دوره معاصر وصیت نامه شهدای جنگ تحمیلی نقطه اوج وصیت نامه های اخلاقی بود. در ذیل به وصیت نامه شهید حاج ابراهیم همت اشاره می کنیم: «به تاریخ ۱۹/۱۰/۵۹ شمسی ساعت ۱۰:۱۰ شب چند سطری وصیت نامه می نویسم : هر شب ستاره ای را به زمین می کشند و باز این آسمان غم‌زده غرق ستاره است ، مادر جان می دانی تو را بسیاردوست دارم و می دانی که فرزندت چقدر عاشق شهادت و عشق به شهیدان داشت. مادر، جهل حاکم بر یک جامعه انسان ها را به تباهی می کشد و حکومت های طاغوت مکمل های این جهل اند و شاید قرن ها طول بکشد که انسانی از سلاله پاکان زائیده شود و بتواند رهبری یک جامعه سر در گم و سر در لاک خود فرو برده را در دست گیرد و امام تبلور ادامه دهندگان راه امامت و شهامت و شهادت است.
مادرجان، به خاطر داری که من برای یک اطلاعیه امام حاضر بودم بمیرم ؟ کلام او الهام بخش روح پرفتوح اسلام در سینه و وجود گندیده من بوده و هست. اگر من افتخار شهادت داشتم از امام بخواهید برایم دعا کنند تا شاید خدا من روسیاه را در درگاه با عظمتش به عنوان یک شهید بپذیرد ؛ مادر جان من متنفر بودم و هستم از انسان های سازش کار و بی تفاوت و متاسفانه جوانانی که شناخت کافی از اسلام ندارند و نمی دانند برای چه زندگی می کنند و چه هدفی دارند و اصلا چه می گویند بسیارند. ای کاش به خود می آمدند.
از طرف من به جوانان بگوئید چشم شهیدان و تبلور خونشان به شما دوخته است بپاخیزید و اسلام را و خود را دریابید نظیر انقلاب اسلامی ما در هیچ کجا پیدا نمی شود نه شرقی - نه غربی؛ اسلامی که : اسلامی ... ای کاش ملت های تحت فشار مثلث زور و زر و تزویر به خود می آمدند و آن ها نیز پوزه استکبار را بر خاک می مالیدند. مادر جان، جامعه ما انقلاب کرده و چندین سال طول می کشد تا بتواند کم کم صفات و اخلاق طاغوت را از مغز انسان ها بیرون ببرد ولی روشنفکران ما به این انقلاب بسیار لطمه زدند زیرا نه آن را می شناختند و نه برایش زحمت و رنجی متحمل شده اند از هر طرف به این نو نهال آزاده ضربه زدند ولی خداوند، مقتدر است اگر هدایت نشدند مسلما مجازات خواهند شد.
پدر و مادر؛ من زندگی را دوست دارم ولی نه آنقدر که آلوده اش شوم و خویشتن را گم و فراموش کنم علی وار زیستن و علی وار شهید شدن، حسین وار زیستن و حسین وار شهید شدن را دوست می دارم شهادت در قاموس اسلام کاری‌ترین ضربات را بر پیکر ظلم، جور،شرک و الحاد می‌زند و خواهد زد. ببین ما به چه روزی افتاده ایم و استعمار چقدر جامعه ما را به لجنزار کشیده است ولی چاره ای نیست این ها سد راه انقلاب اسلامی اند ؛ پس سد راه اسلام باید برداشته شودند تا راه تکامل طی شود مادر جان به خدا قسم اگر گریه کنی و به خاطر من گریه کنی اصلا از تو راضی نخواهم بود. زینب وار زندگی کن و مرا نیز به خدا بسپار ( اللهم ارزقنی توفیق الشهادة فی سبیلک)». (۴)و السلام؛ محمد ابراهیم همت
وصیت نامه های عجیب
وقف همه دارایی برای ساخت یک کتابخانه ضد زن
ایوا زینک به قدری از زنان متنفر بود که قبل از مرگش در سال ۱۹۳۰، وصیت کرد که تمام دارایی اش وقف ساخت کتابخانه ای شود که در آن کتاب های هیچ یک از نویسندگان، ناشران و مترجمان زن وجود نداشته باشد، تمام کارکنان مرد باشند و بر سر در آن عبارت «ورود زن ها ممنوع» نوشته شود. اما یکی از دختران زینک مانع از اجرای این وصیت پدرش شد.
همه ثروت برای همسر به شرط این که مجدداً ازدواج کند!
در سال ۱۸۴۱ هنریچ هین یک شاعر آلمانی با اوژنی میرات ازدواج کرد و در وصیت نامه خود تمام ثروت و دارایی اش را از آن همسرش کرد به این شرط که پس از مرگ هین، او دوباره ازدواج کند.وقتی از او پرسیدند که چرا چنین شرطی گذاشتی جواب داد:«در این صورت حداقل یک مرد از مرگ من افسوس خواهد خورد». هین در سال ۱۸۵۶ فوت کرد.
هر روز یک شاخه گل برای همسر
جک بنی و ساید مارکس عاشقانه یکدیگر را دوست داشتند، اما پس از ۴۸ سال زندگی مشترک، جک در سال ۱۹۷۴ فوت کرد. جک پیش از مرگش با یکی از گل فروشی های محل سکونت خود به توافق رسیده بود تا او پس از مرگ جک، هر روز یک شاخه گل رز قرمز برای همسرش ببرد. (۵)
ویژگی‌های مهم
یک وصیت‌نامه شرعی
یک وصیت نامه خوب که تمام جوانب را در نظر بگیرد دارای ویژگی های مهمی است که به بخشی از آن اشاره می‌کنیم:
وصیت کردن بر کسی که دینی یا امانتی از مردم نزد او باشد یا واجباتی مانند نماز، روزه، حج و یا کفارات بر عهده دارد واجب است. بنابراین حتی اگر انجام تمام مفاد این وصیت نامه برای شما سخت است، حداقل بخش مربوط به بدهکاری‌های الهی و مردمی (بخش دوم) را مقید باشید که تکمیل کنید.
برای تنظیم وصیت نامه، حتما به عالم دینی که به مسائل وصیت آشنایی کامل داشته باشد مراجعه فرمایید.
انسان فقط نسبت به نحوه هزینه کردن یک سوم از دارایی خود پس از مرگ، اختیار دارد و بیش از آن از اختیار او بیرون است و چگونگی تقسیم دو سوم باقی مانده آن به گونه ای است که خداوند معین فرموده است. بنابراین نمی توان وصیت کرد که مثلا ارث پسر و دختر یکسان باشد و یا بیش از آن چه خداوند معین فرموده است به یکی از وارثان پرداخت شود، مگر آن که همه وارثان بالغ و رشید بوده و به این گونه تقسیم در زمان حیات یا بعد از مرگ وصیت کننده راضی بوده و اجازه دهند. همچنین محروم کردن برخی از ورثه از ارث معنا ندارد و بی تاثیر است.
انسان می‌تواند از یک سوم اموالش برای انجام کارهای خیر بعد از خودش وصیت کند. اما وصیت به یک سوم برای امور خیریه در صورتی خوب است که وارثان ما، نیازمند نباشند اما در صورتی که آنان حقیقتا نیازمندند، بهتر است به کمتر از یک سوم مثلاً یک چهارم یا یک پنجم وصیت کرد.
بهتر است در وصیت به یک سوم یعنی (ثلث) بخش معینی از دارایی را تعیین کنیم تا به اندازه یک سوم از همان بخش برداشته شود مثلا قید کنیم که از خانه یا مغازه یا پول های نقد یک سوم برداشته شود. زیرا وصیت به یک سوم از همه دارایی، برای وارثان موجب زحمت خواهد بود.
وصیت به پرداخت مقداری از ثلث برای خویشاوندان نیازمندی که وارث نیستند مستحب است و در قرآن کریم و روایات تاکید فراوانی به آن شده است.
در مورد مهر همسر، به فتوای بعضی از مراجع تقلید باید پرداخت آن به نرخ روز و با محاسبه تورم انجام شود. بنابراین در این مسئله باید از مراجع تقلید خود سوال کنیم.
نایب گرفتن در حج واجب پس از مرگ، در صورتی واجب است که حج بر انسان مستقر شده باشد اما در مورد کسانی که درهمان سال استطاعت، ثبت نام کرده و قبل از آن که نوبت آنان فرا رسد از دنیا می روند با توجه به فتاوای مختلف مراجع تقلید، باید هر کسی حکم مسئله را از مرجع تقلید خود سوال کند.
برای گرفتن نایب در حج و یا قضای نماز و روزه حتما با دفتر مراجع تقلید ارتباط برقرار کنید. زیرا نایب شرایط خاصی دارد و هر کسی نمی تواند در این امور نیابت کند به ویژه در نیابت حج.
کسانی که فرزند صغیر دارند اگر برای مراسم پس از مرگ خود مانند مراسم شب اول، هفتم، چهلم و ... وصیت به برداشتن از ثلث نکنند، بازماندگان نمی توانند از سهم صغیر برای انجام این مراسم هزینه کنند. در این صورت تنها می‌توان از اموال متوفی برای انجام غسل، کفن و تهیه قبری مطابق شان میت هزینه کرد.
مردی که از دنیا می رود به طور طبیعی و به حکم اسلام پدر او یعنی پدربزرگ پدری فرزندان صغیرش، قیم و سرپرست آنان خواهد بود و همین طور پدر پدربزرگ اما اگر آن ها در قید حیات نباشند، در صورتی که سرپرستی، برای فرزندان صغیر خود تعیین نکنیم تعیین سرپرست باید توسط حاکم شرع صورت پذیرد. فرزندانی نیاز به قیم و سرپرست دارند که بالغ و رشید نباشند.
قبل از هرگونه تصرف در اموال میت باید بدهی های او مانند حج واجب، خمس، زکات، مظالم و یا بدهکاری به افراد مانند مهریه همسر و ... را از اصل مال میت پرداخت نمود، اگرچه میت به آن ها وصیت نکرده باشد. در ضمن تمام بدهی های مدت دار انسان پس از مرگ به روز شده و باید فورا پس از مرگ توسط وارثان از اموال او پرداخت شود. پس از پرداخت این حقوق و بدهی ها اگر از مال میت چیزی اضافه آمد چنان چه در مورد ثلث اموالش وصیت کرده باشد باید به آن وصیت او عمل کرد و پس از آن بقیه اموال به وارثان میت تعلق دارد.
انسان می تواند برای آن که همسرش پس از مرگ او گرفتار مشکلاتی در مسکن نشود در زمان حیات خود، حق استفاده از خانه مسکونی خود را به همسرش تا زمان حیات همسرش واگذار کند و در نتیجه با مرگ شوهر استفاده از خانه مسکونی در اختیار همسر خواهد بود و پس از فوت او خانه میان وارثان تقسیم می شود. به این کار در اصطلاح فقه اسلامی (حبس) و یا (عمری) می‌گویند. انجام این کار نیازمند شرایط خاصی مانند ایجاب و قبول است که حتما برای آگاهی از این شرایط باید به یک عالم دینی مراجعه نمود. لازم به یادآوری است؛ در این صورت خانه از ملک شوهر و پس از مرگ او از ارثیه وارثان بیرون نمی رود. هم چنین انسان می تواند استفاده از تمامی اثاث خانه را به همین شکل به همسرش تا زمان حیات همسرش واگذار نماید. بسیار مناسب است که این امور در وصیت نامه آورده شود.
بعد از مرگ باید فورا به وصیت نامه عمل شود و تاخیر آن بدون عذر شرعی جایز نیست.
منابع: ۱- سایت موسسه حقوقی آفتاب عدالت، ۲- سایت برنامه سمت خدا، ۳- سایت مشاوران حقوقی، ۴-تبیان، ۵- سایت نمناک
احمد کاظمی
- 23
- 41
