ایـران مضطرب؛ افزایش حملات اضطرابی و عصبی بعد از اعتراضات پاییز ۱۴۰۱

اختلالات روانی، حمله‏های عصبی و هراس بعد از شهریورماه ۱۴۰۱ از سال ۸۸ بیشتر است

روزنامه هم میهن: پاهای مریم شش‌سال پیش مثل توفانی که شاخه‏ های درختان تنک را از جا می‏کند، تکان‌تکان می‏خورد. ۲۱ساله بود که فهمید ام‌اس دارد و وقتی درمان‏های بیماری‏اش را شروع کرد، سندرومی که پزشکان به آن سندروم پای بیقرار می‏گفتند هم درمان شده بود تا سه‌هفته پیش. مریم صبح سه‌هفته پیش وقتی پلک‏هایش را بعد از شش‌ساعت خواب شبانه باز کرد، پای راستش شل شد و وقتی خواست با کش‌وقوس‏های صبحگاهی خواب را از سر بدنش بپراند، پایش لرزید. بعد از شش‌سال، دوباره توفان درون درختان پیچیده و این یعنی سندروم بازگشته بود. پزشک معالج‌اش گفته بود، سندروم درمانی ندارد: «برای استرس است» و مریم به استرسی فکر کرد که دوماه است پابه‌پایش راه می‏رود، غذا می‏خورد، می‏نشیند، قدم برمی‏دارد و حتی می‏خوابد. گاهی در خواب تکانش می‏دهد، تکان‏ها وقتی به پاهایش می‏رسد، شش‌سال قبل می‏آید پیش چشمانش و استرس آنقدر در رفت‌وآمد است که مریم این روزها قید خواب را زده است.

بعد از شهریورماه ۱۴۰۱، مرگ مهسا امینی و شروع اعتراض‏ در نقاط مختلف کشور، در بعضی شهروندان نشانه ‏های اضطرابی، بی‏خوابی، ناامیدی و حتی بازگشت بعضی اختلالات و ناراحتی‏های عمیق روحی دیده می‏شود. روابط عمومی اسنپ دکتر، یکی از پلتفرم‏هایی که قابلیت تماس تلفنی بیمار با روانشناسان را برقرار کرده، در گفت‏وگو با روزنامه هم‏ میهن می‏گوید، میزان مراجعه تلفنی به قسمت روانشناسی این مجموعه نسبت به دوماه گذشته، تغییری نکرده، اما روانشناسان و روانپزشکان روایت متفاوتی از پرسش‏های گزارش ما دارند.

مهرماه امسال بود که انجمن روانشناسی ایران، دستورالعملی با عنوان «مشاوره روانشناختی تلفنی یا برخط با افراد تحت‌تاثیر استرس و تروما» منتشر کرد. دستورالعملی که صحبت‏های روانشناسان و روانپزشکان را تایید می‏کند. ابتدای این دستورالعمل تاکید شده، «ایرانی‏ها بعد از پشت سر گذاشتن تجربه کرونا، دست‌وپنجه نرم کردن با فشارهای تحریم، به دلیل رخدادهای اجتماعی اخیر در شرایطی قرار گرفتند که هرروز بیشتر از قبل با هیجان‏های منفی و استرس‏های بیشتری مواجه می‏شوند.

براساس مدل استرس- آسیب‏ پذیری، افرادی که استعداد مشکلات روان‏شناختی دارند، در شرایط با استرس بالا با احتمال بیشتری دچار مشکلات و بیماری‏های روان‏شناختی می‏شوند یا بر مشکلات روان‏شناختی آنها افزوده می‏شود.» در بخش‏های دیگر این دستورالعمل از تجربه های تروماتیکی گفته شده که ضرورت مداخله را افزایش می‏دهد. تجربه‏ ها و حادثه‏ های پریشان‌کننده‏ای که می‏تواند منجر به آسیب‏های جدی عاطفی، جسمانی و روانشناختی شود.

انجمن روانشناسی ایران بعد از این دستورالعمل که بیشتر برای متخصصان کاربرد دارد، شماره تماسی از روانشناسان داوطلب را منتشر کرد. محمودرضا تخیری، یکی از این روانشناسان داوطلب است که از مهرماه تاکنون مراجعان تلفنی بسیاری داشته که با اضطراب دست‌و‌پنجه نرم می‏کردند. او درباره مشاهدات خودش به روزنامه هم‏میهن می‏گوید: «مراجعان این روزهای من عمدتا اضطراب شدید دارند. می‏توانم بگویم آنچه این روزها در مراجعان جدیدم هست، غلبه اضطراب و حمله‏های اضطرابی و پنیک‌اتک یا همان حمله‏های عصبی است.» این روانشناس درباره ریشه‏های این اضطراب می‏گوید: «اختلالات روانی عموما اینگونه بارز می‏شوند که فرد در یک بحران قرار بگیرد و در عین حال یک پایه و اساس ضعیفی در حوزه‏ای از روانش هم داشته باشد. فرض کنید همین اضطراب و حمله‌هراس در کسانی دیده شده که بی‏سابقه و ناگهان بوده است، بنابراین شاید بتوان آن را به شرایط اجتماعی که دو، سه‌ماه اخیر کشور را در برگرفته، ارتباط داد.» از میان مراجعان پیشین تخیری، افرادی هم بودند که وضعیت خلقی‏شان در این دوماه اخیر شدیدتر شده است: «در بین مراجعان من، در خانم‏ها این موضوع بارزتر شده است. دو، سه مورد از بچه‏های آسیب‏دیده در روزهای اخیر صحبت کردند و تاثیرپذیری‌شان از ماجرا شدیدتر بوده است. درواقع از اخبار تاثیر بیشتری گرفتند.»

محمدامین چالاک، روانشناس دیگری است که نامش در لیست داوطلبان ارائه مشاوره‌رایگان به افراد تحت استرس و تروما آمده است. چالاک هم درباره مشاهدات خودش به روزنامه هم‏ میهن می‏گوید: «افرادی که به من مراجعه تلفنی داشتند دچار تروما و پی‌تی‌اس‌دی، یعنی دچار استرس پس از سانحه شده بودند. پی‌تی‌اس‌دی، معمولا در افرادی ایجاد می‏شود که در موقعیت‏های خطرناک و نزدیک به مرگ قرار بگیرند.» چالاک می‏گوید، در روزهای اخیر پنج‌نفر با او تماس تلفنی داشتند و دونفر از آنها در اعتراضات خیابانی شرکت کرده بودند: «سه‌نفر دیگر براثر خواندن اخبار دچار عارضه شده بودند.» این روانشناس می‏گوید، در میان مراجعان قبلی‌اش هم افرادی بودند که تحت‌تاثیر اتفاقات اخیر، وضعیت روحی‏شان بدتر شده یا حتی افسردگی‏شان بازگشته است.

بازگشت وسواس و افسردگی

«من بیماری دارم که ۱۵سال بود وضعیت‌اش بسیار خوب بود، در این ۱۵سال ممکن بود سالی یک‌بار به مطب سر بزند، حالا بعد از ۱۵سال وضعیت‌اش به روز اول برگشته است، حتی وسواس‌اش.» یک روانپزشک که نمی‏خواهد نامش در گزارش بیاید، مختصات بیماران و مراجعان این روزهایش را به صورت موردی شرح می‏دهد: «من یک مراجع ۲۰ساله در یکی از کشورهای خارجی دارم که حتی فارسی هم خوب صحبت نمی‏کند، فقط یک اسم ایرانی یدک می‏کشد و حتی مادرش هم ایرانی نیست، من آنلاین او را ویزیت کردم، وضعیت‌اش بسیار به‌هم‌ریخته بود.»

این روانپزشک دلایلی برای این مشاهداتش می‏آورد: «بی‏آیندگی‌ای که از قبل بود و حالا بدتر شده است، ناامیدی و درماندگی آموخته‌شده، دلایلی است که این نشانه‏ها را رویت می‏کنیم.» این متخصص اعصاب و روان معتقد است، شرایط اجتماعی می‏تواند وضعیت روحی افراد را تحت‌تاثیر مستقیم قرار دهد: «مطالعه‏ای در دنیا پیش‌تر انجام شده که نشان می‏داد، اگر فرد دچار مشکلات خانوادگی باشد، عوامل اجتماعی می‏تواند وضعیت روحی را بیشتر از مشکلات فردی تشدید کند.»

اختلالات بعد از کرونا

رد پای عوامل اجتماعی و محیطی پیش‌تر هم در وضعیت روحی و روانی افراد سنجیده شده است. مثلا در زمان کرونا، پژوهشی که احمدعلی نوربالا، استاد روانپزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران در سال ۹۹ انجام داده و در سال ۱۴۰۱ ارائه شد، نشان می‏داد، از بین ۷/۱۴درصد از افراد مورد مطالعه از ابتدای همه‏گیری کرونا به بیماری کرونا مبتلا شدند و ۴۰درصد این افراد به اختلالات روانی مشکوک هستند. بخش دیگری از پژوهش تایید می‏کرد ۳/۲۳درصد افراد اعضای خانواده و بستگان نزدیک‌شان از ابتدای همه‏گیری کرونا در ۱۲ماه گذشته به کرونا مبتلا شدند که از این میان ۹/۳۵درصد آن‏ها مشکوک به اختلالات روانی بودند. در قسمت دیگر این پژوهش نیز تاکید شده ۲/۱۳درصد افراد مورد مطالعه در این پژوهش، عضوی از خانواده یا بستگان نزدیک آن‏ها براثر بیماری کرونا فوت کرده و از بین این افراد ۶/۳۹ درصد آن‏ها مشکوک به اختلالات روانی بودند.

محمد حاتمی، رئیس سازمان نظام روانشناسی در گفت‏وگو با روزنامه هم‏میهن نیز با اشاره به تاثیرات بیماری کرونا در وضعیت سلامت روحی افراد می‏گوید: «طبیعی است که کرونا اختلالات روانی را در کل دنیا افزایش داد. سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده ۷/۱۰درصد اختلالات روانی نسبت به قبل از دوره کرونا افزایش پیدا کرده است، این مسئله در همه جای دنیا نیز صادق است. گروه‏های در معرض خطر مانند بیماران زمینه‏ای و کسانی که فوت کرونا را تجربه کردند، سالمندان، کادر درمان و نوجوانان، تحت‌تاثیر کووید۱۹ شرایط روانی و فشار روانی‌ای که تحمل کردند، زیاد بوده است.» رئیس سازمان نظام روانشناسی البته می‏گوید، پیمایشی درباره تاثیر اعتراض‏های قبلی در دهه‏های مختلف در کشور از سوی سازمان نظام روانشناسی صورت نگرفته است.

علیرضا شریفی‌یزدی، روانشناس اجتماعی در گفت‏وگو با روزنامه هم‏میهن از زاویه دیگری ماجرا را می‏سنجد. او با تایید این موضوع که این روزها در بین مردم اضطراب، حمله‎‏های هراس، افسردگی و حتی مرگ‌اندیشی (برخی دوست دارند بمیرند و برخی دیگر دچار مرگ‌هراسی برای عزیزان‌شان هستند)، بیشتر مشاهده می‏شود، معتقد است، این اضطراب اجتماعی که این روزها مشاهده می‏شود شباهت‏های زیادی به وضعیت بعد از سال ۸۸ دارد، با این تفاوت که این روزها شدت آن متفاوت‏تر از قبل است.

پیش‏بینی‏هایی از آینده

امیرحسین جلالی ندوشن، روانپزشک دیگری است که در گفت‏وگو با روزنامه هم‏میهن معتقد است، به‌طور نسبتا آشکاری نشانه‏هایی مانند اضطراب و بی‏خوابی افزایش پیدا کرده است، با این حال او پیشگویی هم نسبت به آینده دارد: «به‌طور نسبتا آشکاری می‏شود فراوان‌تر شدن نشانه‏هایی مثل اضطراب، بی‌خوابی و شکایت‏های بدنی را که زمینه روانشناختی دارد، در چند وقت اخیر دید. البته می‏توانیم پیشگویی کنیم که ما در آینده شاهد بروز نشانه‏های دیگری مثل افسردگی و متاسفانه شاید روند روبه‌افزایش اقدام به خودکشی و مرگ بر اثر خودکشی هم باشیم. اما این چند نشانه اولیه‏ای که گفتم، نشانه‏هایی است که در مواجه با یک تروما یا آسیب بروز و افزایش پیدا کردند.»

این روانپزشک معتقد است، این شرایط می‏تواند شرایطی بحرانی و خطرناک هم نباشد: «درباره افزایش نشانه‏ها، من واقعیت برآورد علمی ندارم که قیاس دقیقی کنم ولی می‏توان انتظار داشت وقتی یک ترومای جمعی رخ می‏دهد، قاعدتا نشانه‏هایی هم بروز کند؛ نشانه‏هایی مثل کاهش تمرکز و بی‏علاقگی‏ به امور روزمره زندگی و توجه جدی به اخبار، علائم دور از انتظاری نیست.

واقعیت این است که نباید به همه این نشانه‏ها نگاه منفی داشته باشیم، پژوهش‏های خارجی نشان می‏دهد به هرحال وقتی ترومایی رخ می‏دهد، حدود ۲۰ تا ۲۵درصد جامعه احتمالا به کمک نیاز دارند و با زمینه روانشناختی خودشان و با کمک شبکه‏های روانشناختی می‏توانند بهبود پیدا کنند. چیزی که در ایران باید نگران آن باشیم، فقدان شبکه‏های حمایت‌کننده‏ای است که درحالت عادی انتظار می‏رود آن‏ها ضربه‏گیر جامعه باشند.» این روانپزشک ضربه‏گیرهای جامعه در شرایط فعلی را خانواده، آموزش‌وپرورش، دانشگاه، سازمان‏های مردم‌نهاد و به‌طور عام جامعه‌مدنی می‏داند: «اما نقش نهادهای جامعه‌مدنی در التیام‌بخشی به جامعه به این دلیل که روند تضعیف‌شان شکل گرفته بود، کمرنگ است. گروه‏های آسیب‌پذیر زیادی اکنون وجود دارند که نیازمند کمک هستند.

افرادی که بازداشت می‏شوند، اکثرا آدم‏های عادی هستند که تجربه‏ای از موقعیت ندارند و حتما به کمک نیاز دارند یا دانش‏آموزان مدارس یا دانشجویان دانشگاه‏ها که بنا بر آمار عده‏ای‌شان درگیر شدند؛ این اتفاق یک تجربه آسیب‌زننده است و این فهرست را می‏شود بلندتر کرد. پرسش اینجاست که کدام نهاد، متولی رسیدگی به این وضعیت است چون بخشنامه و اعلام آمادگی‌ای ندیده‌ایم، اما در مسئله کرونا این آمادگی وجود داشت. اکنون می‏توان گفت این یک وضعیت سیاسی است و گروهی از مردم معترض‌اند. اما مسئله درمان و التیام، امری ضروری است. عموم خدماتی که این روزها ارائه می‏شود، به صورت داوطلبانه اما ناکافی است.»

لایحه هم مانع شد

درست در روزهایی که بسیاری از شهروندان ایرانی به دلیل نشانه‏های اضطرابی به مطب روانشناسان و روانپزشکان مراجعه می‏کنند، دولت سیزدهم لایحه حمایت از حقوق افراد مبتلا به اختلالات روانی را از مجلس پس گرفته است. علت این پس گرفتن به گواه بعضی رسانه‏ها: «لزوم بازنگری در مفاد آن برای رعایت حقوق افراد مشمول، رفع ابهامات و کاهش ضمانت اجراهای کیفری پیش‏بینی شده»، عنوان شد. این لایحه در آذرماه ۹۸ در دولت دوازدهم تصویب شد، ۲۶ فروردین‌ماه سال ۹۹ در مجلس اعلام‌وصول شد، بعد از گذشت دو سال از اعلام‌وصول شدن این لایحه همچنان در مجلس بلاتکلیف بود تا آبان‌ماه امسال.

این لایحه اما قرار بود چالش‏های جدی قانونی درباره بیماری‏های روانی را حل کند، مثل بستری اجباری، مبهم بودن معنای جنون، نبود مراکز محافظت‌شده برای مجرمان غیرمسئول و چالش‏هایی درباره قیمومیت. خلیل بهروزی‌فر، یک عضو کمیسیون اجتماعی مجلس مدتی پیش درباره پس گرفتن این لایحه از مجلس به ایلنا گفته است: «بحث اختلالات روانی، یک پروسه وسیع و دارای ابعاد مختلف است و عوارض و عوامل مختلفی نیز در این خصوص وجود دارد. از همین رو باید همه زوایا، مسائل و موارد پیرامونی آن مورد بررسی قرار گیرد تا لایحه جامعی که همه شرایط و موارد را مدنظر قرار داده است، تصویب و ابلاغ شود. باید به‌طور جامع، عوامل مختلف هم از سوی مجلس و دولت در این لایحه دیده شود.»

همه این صحبت‏ها و نگرانی‏ها در کنار آمارها معنا پیدا می‏کند، آخرین پیمایش‏ها در سال ۹۸ نشان می‏دهد ۶/۲۳درصد شیوع اختلالات روانی در کشور وجود دارد که ۸۸‌درصد آن مربوط به شهر تهران است.

نظر کارشناس

افـزایش حس استیصـال

طراوت واحدی، روانپزشک:آنچه من روایت می‏کنم، تمام مشاهدات عینی خودم است و اصلا قابل تعمیم نیست، زیرا مطالعه‏ سیستماتیکی روی آن انجام نشده است. آنچه من دیدم، مراجعات به اورژانس‏های روانپزشکی و درمانگاه‏های روانپزشکی از ابتدای شروع اعتراضات، با آنچه در ادامه دیدیم، مقداری متفاوت بود. اوایل بیشتر، حمله‏های اضطرابی مثل حمله‏های پنیک و علائم اضطرابی می‏دیدیم. به‌مرور آنچه به نظرم آمد طیفی از گروه سنی ۱۸ تا ۲۵سال بودند که به نسبت جنسیت هم یک‌به‌یک بود و باهم برابر بودند. در این گروه اضطراب به شکلی که آن اوایل مراجعه می‏کردند، نبود؛ بلکه افرادی بودند که خودشان مستقیما این تروما را تجربه کرده بودند، خشونتی که در خیابان یا محیط‏های دیگر یا حتی در دانشگاه و جاهای مختلف مستقیم تجربه کرده بودند که دو نوع اختلال به‌دنبال این تروما بروز پیدا کرد. یکی از آن، در ترومایپس از حادثه است. این نوع تروما یک‌ماه بعد از ترومای ماژور اولیه اتفاق می‏افتد و این مسئله را در بین مراجعان دیدیم. ممکن بود فردی بعد از یک‌ماه، مراجعه کرده که واضحا علائم‌اش را دارد و فلش‌بک‏هایی را مرتب به صحنه‏ای که تجربه کرده دارد. از آن طرف اجتنابی از محل حادثه و هرآنچه حادثه را برای او تداعی می‏کند نشان می‌دهد و به طور مشخص علائمی دارد که نشانه‌های بیش برانگیختگی است.

قبل از یک‌ماه هم تعریف بنابر مرجع و رفرنس فرق می‏کند اما قبل از یک‌ماه هم همین علائم را می‏دیدیم که در کنار آن افرادی بودند که اختلالات خواب داشتند و چندین نفر بودند که آنقدر کابوس شبانه می‏دیدیند که مجبور به تجویز دارو شدیم؛ یعنی توصیه‏های بهداشت خواب، جواب نمی‏داد. در کنار آن علائم اضطرابی که که اوایل هم می‏دیدیم در این چند وقت اخیر مشترک بود. این افراد به صورت غیرمستقیم دوست یا فردی از اعضای خانواده را از دست داده بودند و فرد دچار ترومای شدیدی شده بود. فرد آنقدر تحت تاثیر قرار گرفته بود که هم سلامت روانش به مخاطره افتاده بود، هم دچار اختلال اضطرابی یا افسردگی و حملات پنیک شده بود.

در کنار همه اینها افرادی بودند که تروما را مستقیم تجربه نکردند اما دائما اخبار را مرور می‏کنند و این را به خودشان نزدیک می‏بینند برای این موضوع اصطلاح روانپزشکی نداریم، اما چیزی که می‏توانیم به فارسی بگوییم ترس، خشم و یک حس استیصال است. مرتب ما اخبار را مرور می‏کنیم، می‏بینیم کاری از دست ما بر نمی‏آید، چیزی جلوتر نمی‏رود و زندگی روزمره کنار رفته و کارهای روتین کاهش پیدا کرده است و بسیاری از چیزهایی که نیاز داشتیم برای حفظ سلامت روان‌مان حذف شده است؛ این در عملکرد طبیعی ما تاثیرگذار است و یک ریتم معیوب ایجاد کرده است. اکنون ما در یک چرخه افتاده‌ایم و هیچ کاری نمی‏توانیم بکنیم.