تعداد دانشجوهای ایرانی مهاجر چقدر تغییر کرده‌است؟

«من عاشق علم هستم، در دوران دبیرستان یادگیری علم در ایران آسان بود؛ شما تقریبا آزاد بودید که هرکاری انجام دهید و ظلم زیادی هم در این حوزه انجام نمی‌شد، تحصیلات بعد از لیسانس در ایران سخت‌تر می‌شود، تا آن زمان شما می‌توانید تا آن موقع یک دوره آموزش عالی فوق‌العاده‌ای داشته باشید؛ اما پس از آن ناگهان متوجه می‌شوید فرصت‌های تحقیقی و کاری در ایران بسیار کم است.»

این یکی از دلایل سام سینایی، متخصص ‌زیست‌شناسی نظری در یک برنامه کامپیوتری دانشگاه «ام آی تی» آمریکا، برای رفتن از ایران است. او خطر جنگ، نرخ تورم بسیار بالا، تحریم‌ها علیه ایران و ... را دیگر دلایل «فرار مغزها» از ایران می‌داند.

به گفته صندوق بین‌المللی پول، بیکاری، سطح پائین درآمد اساتید و نخبگان، نارسایی‌های مالی و اداری، کمبود امکانات تخصصی علمی و بی‌ثباتی از جمله دلایل اصلی مهاجرت ایرانیان است.

مسئله فرار مغز‌ها از ایران مسئله جدیدی نیست، در دهه‌های گذشته آمار مهاجرت دانشجویان و نخبگان از کشور به شدت افزایش پیدا کرده به خصوص در دوره ۸ ساله دولت محمود احمدی نژاد این آمار به شدت زیاد شد.

اما بر اساس تحقیق اخیر پژوهشکده مطالعات فناوری در چند سال اخیر وضعیت فرار مغزها در ایران روبه بهبود است و وضعیت بهتری نسبت به برخی از کشورها دارد.

وضعیت دانشجویان مهاجر

در این گزارش آمده است که شاخص جابجایی بین‌المللی دانشجویان (نسبت تعداد دانشجویان مشغول به تحصیل در خارج از کشور به همه دانشجو‌های آموزش عالی آن کشور)،  نرخ جابجایی دانشجویان ایرانی یک درصد است و کشورهایی مانند مالزی، عربستان و چین با نرخ قابل توجهی بالای ایران قرار دارند؛

جدول مقایسه تعداد خالص دانشجویان ایرانی در کشورهای خارجی

همانطور كه در اين نمودار مشخص است، از سال ۱۳۸۵ (۲۰۰۶) به بعد ميزان مهاجرت دانشجويان ايرانى به شدت افزايش پيدا كرد و تعداد دانشجوهاى مشغول به تخصيل ايرانى در ديگر كشورها از ۲۴ هزار نفر به از ۵۰ هزار نفر رسيد. اما در چند سال گذشته رشد تعداد دانشجويان مهاجر ايرانى متوقف شده و حتى مقدار اندكى كانش هم پيدا كرده است. بر اساس آخرين آمار از سال ۲۰۱۵ ايران با ۴۸۰۶۷ گردشگر از كشورهايى مثل عربستان و مالزى تعداد دانشجوهاى مهاجر كمترى دارد.

نرخ ناخالص ثبت نام در آموزش عالی خارج از کشور به نسبت دانشجویان هر کشور که خارج از آن کشور به تحصیل مشغول هستند به جمعیت در سن تحصیلات دانشگاهی آن کشور اطلاق می شود. با مقایسه وضعیت ایران با کشورهای هدف می توان دریافت که سهم دانشجویان ایرانی در مقایسه با تعدادی کشور منتخب قابل قبول، اما با شیب کمی در حال رشد است.

رتبه بد دانشگاه های ایرانی در پذیرش دانشجوی خارجی

البته در رابطه با حضور دانشجویان خارجی در دانشگاه های ایرانی، رتبه خوبی نسیب آموزش عالی ایران نشده است. در این رابطه در تحقیق پژوهشکده مطالعات فناوری آمده است؛ «میزان شاخص جابجایی دانشجویان آموزش عالی از دیگر کشورها ( سهم دانشجویان خارجی در هر کشهور به کل دانشجوهای آموزش عالی آن) برای ایران در سال ۲۰۱۵ ،برابر با ۰.۲۸۷ درصد بود که این میزان نشان می‌دهد وضعیت ایران تنها نسبت به کشور چین (۰.۲۸۴ درصد) بهتر است و در مقایسه با مالزی و عربستان سعودی که به ترتیب این نسبت برای آنها برابر با ۷.۳۶۹ درصد و ۴.۷۸۳ درصد است ایران وضعیت خوبی ندارد، این نشان می‌دهد توجه به جذب دانشجویان خارجی و بین‌المللی‌سازی دانشگاه‌ها،اقدامی مهم در برخی از کشورهای مورد بررسی به ویژه مالزی و عربستان سعودی است.»

به طور کلی اغلب کشورهای مشابه در تلاش برای ایجاد توازن نسبی میان دانشجویان ورودی و خروجی هستند و برای برای بررسی این مسئله تراز خالص جابجایی دانشجویان بین‌المللی یعنی تعداد دانشجویان بین‌المللی ورودی منهای تعداد دانشجوهای بین‌المللی یک کشور در دیگر کشورها مورد بررسی قرار می‌گیرد، که شرایط ایران در مقایسه با دیگر کشورهای مورد مطالعه در این تحقیق به این شکل است:

گفتنی است وضعیت ایران در رابطه با این شاخص هم از سال ۲۰۱۲ میلادی یعنی سال ۱۳۹۱ به بعد این وضعیت روبه بهبود است.

با وجود این بهبود این روند، ایران همچنان از سال ۲۰۰۷ میلادی یا سال ۱۳۸۵ به بعد رتبه آخر را در رابطه با تراز خالص دانشجویان بین‌المللی دارد که علت این موضوع بیش از اینکه فرار مغزها باشد کمبود دانشجوهای بین‌المللی در ایران است.

در این رابطه در تحقیق پژوهشکده مطالعات فناوری آمده است: «رقم منفی ایران بیشتر از اینکه به تعداد دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در سایر کشورها مربوط باشد، به تعداد کم دانشجویان خارجی در داخل ایران برمی‌گردد.»

در واقع بر اساس اطلاعات یونسکو شاخص جابجایی بین المللی دانشجویان آموزش عالی به دیگر کشورها در ایران که حاصل تقسیم تعداد دانشجویان هر کشور که مشغول به تحصیل در خارج از کشور به کل دانشجویان آموزش عالی آن کشور است، در ایران نسبت به دیگر کشورها میزان کمتری دارد.

اما از سویی دیگر ایران در شاخص جابجایی دانشجویان آموزش عالی از دیگر کشورها هم یکی از رتبه‌های آخر را دارد که این از جمله دلایل میزان پایین تراز خالص دانشجویان ایران است.

مسئله‌ای دیگر در رابطه با فرار مغزها؛ مهاجرت

مهاجرت هم یکی دیگر از مسائل مهم در رابطه با فرار مغزها است؛ بر اساس داده‌های ارائه شده در گزارش سازمان ملل متحد، وضعیت ايران در نرخ خالص مهاجرت (تعداد افراد ورودی به يک کشور منهای تعداد افراد خروجی از آن بر مبنای هر ۱۰۰۰ نفر جمعیت)، در سالهای گذشته رو به افزايش بوده است. هر چه اين شاخص منفی‌تر باشد، یعنی تعداد افراد مهاجر آن کشور نسعبت بعه تعداد ورودی‌ها به آن کشور بیشتر است.

در رابطه با این شاخص، ايران در اين شاخص در سال ۲۰۱۶ دارای رتبه ۱۹۷ در میان کل کشورهای بررسی شده بود، این یعنی جمعیت ایران با مهاجرت تغییر چندان زیادی نمی‌کند.

در واقع از سال ۲۰۱۰ میلادی نرخ خاص مهاجرت ایران با کشورهایی مانند مالزی، چین، عربستان سعودی فرق چندانی ندارد، پیش از آن سال‌ها ایران در نرخ مهاجرت هم مانند نرخ خالص دانشحوهای بین المللی رتبه پایینی داشت.

گفتنی است در سال ۲۰۱۵ میلادی در مجموع یک میلیون و ۱۲۰هزار مهاجر ايرانی به کشورهای دیگر مهاجرت کردند که این حدودا دو برابر میزان مهاجرت ایرانی ها در سال ۱۹۹۰ است، همچنین مقصد اکثر این مهاجران کشورهای توسعه یافته است. در این رابطه، در این تحقیق که ایران را با چند کشور دیگر مقایسه کرده آمده است:

« ۹۰ درصد مهاجران ايرانی به کشورهای توسعه يافته مهاجرت کرده اند که از اين ۹۰ درصد ۴۵ درصد به آمريکای شمالی و ۴۰ درصد به اروپا رفته‌اند، در بین کشورهای منتخب، ايران بعد از ترکیه بیشترين درصد مهاجرکنندگان به کشورهای توسعه‌يافته را دارد و بعد از ايران کشورهای کره جنوبی، افريقای جنوبی و برزيل با فاصله‌های نه چندان کم پایین تر ايران قرار دارند.»

در واقع ۱۰ مقصد اول گردشگران ایرانی از این قرار است: