طرح سالم‌سازی فضای مجازی نتیجه نمی‌دهد

ماجرا از آنجا شروع شد که به‌طور همزمان عده‌ای از خانم‌هایی که به اصطلاح خودمانی «شاخ‌های اینستاگرام» محسوب می‌شوند به‌طور ناگهانی با حجاب می‌شوند و حتی برخی پست‌های قبلی خود را هم حذف می‌کنند. آنها در صفحه‌های خود دلایل متعددی را برای این انتخاب اعلام و پس از آن تصاویر فاقد حجاب قبلی خود را حذف کردند. از جمله دلایل ذکر شده، «خوردن تلنگر برای درست زندگی کردن»، «وجود نامحرم در اینستاگرام و درگیر گناه نشدن»، «اثرگذاری بر افراد دیگر با انتخاب این سبک از حجاب»، و در نهایت «اعلام پیوستن به طرح سالم سازی فضای مجازی و دعوت همگانی به پیوستن به آن» است. برخی معتقد هستند که پای طرحی موسوم به «سالم‌سازی فضای مجازی» در میان است و مسئول یا مسئولانی برای کنترل فضای مجازی دست به‌کار شده‌اند؛ موضوعی که قضاوت قطعی درباره آن نمی‌توان کرد. ظاهرا آنچه این روزها به عنوان سالم‌سازی فضای مجازی مطرح شده، نه‌تنها کارآمد نیست، بلکه به سخره‌گرفتن ارزش‌ها و هنجارهای جامعه است. برای بررسی بیشتر این موضوع به سراغ کارشناسان متخصص رفتیم تا موضوع را از منظر آنها تحلیل کنیم.

در این میان محسن غرویان، استاد حوزه در مخالفت با این شیوه سالم‌سازی فضای مجازی به «آرمان» می‌گوید: در مورد حجاب ما بارها گفته‌ایم که این مساله یک امر اخلاقی و شرعی است و یکی از ضروریت‌های آن این است که خود افراد جامعه باید به این باور برسند که رعایت کنند. یعنی ایده‌آل حجاب، حجاب اختیاری با علم و معرفت است. مساله حجاب مثل فریضه نماز است. نماز از واجبات دینی است اما خود افراد باید به درجه‌ای از باور قلبی و اعتقادی برسند که این رابطه معنوی اخلاقی را با خدا قبول کند و به این باور برسد تا اهل نماز شود. موضوع حجاب هم همان‌طور است. چرا که حجاب امر ارزش‌مندی است که ریشه در عفت و پاکدامنی دارد. با فشارهای بیرونی و خارجی افراد جامعه به باور نمی‌رسند. بنابراین ارزش‌ها ایده‌آل حجاب همین است.

گذشته چراغ راه آینده باشد

این استاد حوزه تاکید می‌کند:‌ در مساله فضای مجازی هم باید به همین شیوه عمل شود. ما باید تلاش کنیم که خود خانم‌ها و آقایان، فرقی نمی‌کند مساله عفت فقط مربوط به زنان نیست، باید به این سطح از ارزش‌های اخلاقی برسند و باور کنند که چه در فضای حقیقی و چه در فضای مجازی شخصیت، حیثیت و آبروی خودشان را در این ببینند که فردی عفیف و پاکدامن باشند. تلاش در این زمینه نیازمند کار فرهنگی با برنامه‌ای بلند مدت است. شیوه‌ها و روش‌های آن هم باید براساس دانش، معرفت، اراده و اختیار خود اشخاص باشد. غرویان معتقد است: این طرح‌ها با این شیوه و روش در فضای مجازی نمی‌تواند جوابگو و نتیجه‌بخش باشد. این طرح‌ها به حال ده‌ها نمونه‌اش اجرا شده است و نتیجه نداده است. اینها تکرار مکررات است و اثری ندارد. این راه‌ها پیش‌تر تجربه شده است و سنخ این نوع کارها سنخ فرهنگی نیست. ما باید بدانیم که تجربه گذشته چراغ راه آینده است.

طرحی که به ضدخودش تبدیل شد

سمیه توحیدلو، جامعه‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا هم از جمله جامعه‌شناسانی است که از این طرح انتقاد می‌کند. او در این باره به «آرمان» می‌گوید: به نظر می‌رسد این طرحی که به عنوان سالم‌سازی فضای مجازی مطرح شده و در مورد آن صحبت می‌شود انتقادات زیادی در پی داشته است. در واقع از آنجا که معلوم نیست این طرح را چه نهاد یا مسئولی پیاده کرده است، متر و معیارش چیست، براساس چه قانونی بوده است، حد و حدودش کجاست، یکی از مشکلات اساسی است که راه بر هر تحلیلی می‌بندد. توحیدلو معتقد است: اگر قرار است قانون یا آیین‌نامه یا یک روشی در فضای اجتماعی و مجازی به اجرا دربیاید، باید همه نکات و مشخصاتی که برای این موضوع مهم است با شفافیت برای همه تشریح کنید و معلوم شود که برنامه شما وهدف شما چیست. متاسفانه معیارهای شفافی در این زمینه نداریم. به نظر می‌آید تنها براساس سلیقه یک دستگاهی در یک جایی این اتفاق افتاده است که کار را بدتر کرده و به ضد خودش تبدیل شده است.

تنوع‌ها را پاس بداریم

این استاد دانشگاه می‌گوید: نکته دوم اینکه ما به غیر از اینکه حد وحدودی را مشخص نکرده‌ایم و اساسا در رابطه با عرصه عمومی و یا عرصه خصوصی بوده هنوز تکلیفش معلوم نیست. طبیعتا شبکه‌های اجتماعی و صفحه‌های خصوصی افراد در همه جای دنیا بخشی از عرصه خصوصی افراد است. حال ما می‌توانیم به این فضای خصوصی ورود بکنیم؟ آیا اساسا حد و حدود قانون‌گذار در حدی هست که بتواند به این فضا ورود بکند؟ یعنی اینکه ما تصور کنیم که یک چیزهایی را نمی‌پسندیم یا از طریق فیلترینگ یا از طریق ورود این‌چنینی به حوزه خصوصی در شبکه‌های اجتماعی بتوانیم رفع و رجوع بکنیم، به نظر می‌رسد کار صحیحی نیست و مساله‌دار است. نکته بعدی بحث کار فرهنگی است. به نظر می آید که اگر قرار است بحث سالم‌سازی فضای مجازی باشد و اگر کسانی هستند که روی این موضوع نقد دارند، قاعدتا می‌طلبد یک فرهنگی بلند مدت با رعایت ظرافت‌های لازم صورت بگیرد. اینکه اینقدر مساله‌ای رو باشد و همه را به تمسخر کردن وادارد، این کار فرهنگی نیست و از آن مدل اقداماتی است که می‌خواهیم یک شبه همه چیز را عوض کنیم. به نظر می‌رسد که چه در فضای مجازی و چه در فضای حقیقی یک‌دست کردن و همه را یک نوع کردن در جامعه جدید چاره کار نیست. ما باید تنوع‌ها را پاس بداریم. سعی کنیم افراد مختلف با ارزش‌های متفاوت را بپذیریم.

محتوای قابل رقابت تولید کنیم

این عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا توضیح می‌دهد: بحث اهمیت دادن به ارزش‌ها در جمهوری اسلامی همیشه مطرح بوده است و این موضوع کاملا درست است که باید یک جماعتی نگران محتویات فضای مجازی باشند اما اینکه نگرانی‌ما را از طریق اعمال محدودیت یا اعمال اجبار در زندگی خصوصی شهروندان نشان بدهیم، درست نیست. باید این مساله را از طریق تولید و خلق محتوای خلاقانه و به‌روز در راستای ارزش‌ها دنبال کنیم. به نظر می‌رسد راه به آن چیزی که به عنوان طرح سالم سازی فضای مجازی عنوان می‌شود نیازمند این است که تولید محتوای درست داشته باشیم. یعنی نمی‌شود که محتوا را در فضای مجازی و در شبکه‌های اجتماعی که اصل آن بر حضور همه آدم‌های مختلف است نمی‌توانیم این محتواها را از طریق اجبار کنترل کنیم. تنها راه آن این است که ما هم بتوانیم محتوایی تولید کنیم که قابل رقابت در این عرصه باشد. محتوایی که آنقدر سنجیده و با ظرافت باشد، آنقدر بر اصول تکیه کند و آنقدر جامعه باشد که شنیده و دیده شود. یعنی در واقع شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی درست است که عرصه‌های خصوصیِ عمومی شده هستند اما ما هم می‌توانیم در این عرصه‌های خصوصیِ عمومی شده محتواهای قابل رقابت تولید کنیم. شرط اساسی این موضوع قابل رقابت بودن است. توحیدلو تاکید می‌کند: برای تولید این محتوای قابل رقابت یکی از پیش‌نیازها فهم نیازها و کارکردها و ویژگی‌های نسلی است که دارند از این فضاها استفده می‌کنند. اگر بخواهیم به این جزئیات مهم بی‌توجه باشیم و پشت گوش بیندازیم، اگر بخواهیم این خواسته‌های این نسل جدید را نبینیم و فقط به چشم نقد و مصرف‌گرایی ببینیم و موضع جوانان را به چالش بکشیم و با آنها روبه‌رو شویم، به نظر می‌رسد که راه به جایی نمی‌بریم. در نهایت به این نکته باید توجه اساسی داشته باشیم که تولید محتوای متفاوت و خلاق و استفاده از این فضای رقابتی جز با فهم درست و شناخت درست کارکردهای موجود در شبکه‌های اجتماعی ممکن نیست.

کار پزشک تشخیص و نوشتن نسخه است

از سوی دیگر حجت‌الاسلام سیدرضا اکرمی، رئیس شورای فرهنگی نهاد ریاست جمهوری در ارتباط با این موضوع به «آرمان» توضیح می‌دهید: در این زمینه ما با دو گروه از زنان روبه‌رو هستیم. اول اینکه آنانی که به مبانی اسلام مانند قرآن، نهج‌البلاغه، نهج‌الفصاحه و نهج‌الحیات، صحیفه سجادیه و سنت پیامبر به اینها معتقد هستند. گروه دوم عده‌ای هستند که به این موارد توجهی ندارند و برای‌شان مهم نیست و نگاه‌شان به آن طرف آب است. آنها می‌خواهند بگویند که ما چون گفتیم استقلال-آزادی، آزادی را باید به اختیار خودمان بگذارید. آنهایی که آزادی را به این معنا می‌کنند که خودشان همه چیز را انتخاب کنند، بحثی نداریم اما آنهایی که واقعا به قوانین اسلام معتقد هستند به آنها عرض می‌کنیم که قرآن مجید در این زمینه صراحت دارد و در آیه۳۶ سوره نور آمده است: «وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا». نباید این چهره آرایش شده باشد. دست‌ها و ناخن‌ها نباید زینتی شده باشند مگر زینت‌هایی مانند انگشتر و حلقه و امثال آنها و در بقیه موارد اصلا مجاز نیست. اگر کسی با حجاب موافق است باید این نکات را رعایت کند. غیر از این بقیه قوانین من‌درآوردی هستند و توجیه است. اکرمی اضافه می‌کند: ما دو تا بحث داریم. اول اینکه به افراد جامعه بگوییم که راه‌حل و شرع این است. بحث دیگر این است که آیا افراد عمل می‌کنند یا نه. درست مثل پزشکی که بیماری را تشخیص می‌دهد و بعد نسخه را می‌نویسد. کار طبیب تشخیص بیماری و نوشتن نسخه است. آنچه را که مریض می‌پذیرد و درست عمل می‌کند یا دارو به اندازه و به موقع مصرف می‌کند یا نمی‌کند، دیگر مربوط به پزشک نیست. من عرض می‌کنم اگر کسانی به حجاب از نظر قرآن، حدیث و رساله معتقد هستند، قانون و قرآن این را می‌گوید اما اینکه بخواهیم طور دیگری عمل کنیم مربوط به خودمان است. من به عنوان کارشناس این را می‌گویم، شما اگر مسلمان هستید، بسم‌ا... . با زور نمی‌شود کاری کرد.

آسو محمدی