قرارداد ترکمانچای و مفاد آن چیست؟

قرار داد ترکمنچای در زمان جنگ ایران و روسیه بسته شد

قرارداد ترکمانچای

منطقه قفقاز با روی کار آمدن سلطنت قاجار، بسیار مهم و با ارزش شد. از زمان پطرکبیر، رشد و گسترش سرمایه های تجاری روسیه آغاز شده بود که دارای سیاست نظامی خاصی بود به این صورت که برای برتری بر حکومت عثمانی، بر دریای سیاه، مسلط شد و از سوی دیگر، برای این که به شبه قاره هند، نفوذ کند بر دریای خزر، تسلط یافت. یکی دیگر از مباحث مهم که در تاریخ ۱۲ سپتامبر ۱۸۰۱ موجب تحریک حکومت قاجار به تسلط بر قفقاز و دستیابی به مرزهای صفوی شد؛ الحاق گرجستان به روسیه و خودمختاری برخی از حکام محلی تحت حمایت روسیه بود.

در سال های ۱۲۰۹ و ۱۲۱۱دو اردوکشی نظامی آقا محمدخان به قفقاز، باعث شد تا روس ها برای تسلط بر این ناحیه، اقداماتی را انجام دهند؛ از این رو ، نخستین دوره جنگ های ایران و روسیه در سال ۱۸۰۳ میلادی بمدت ده سال آغاز شد و در نتیجه ایران شکست خورد و عهدنامه گلستان، منعقد گردید و طی سال های پس از انعقاد این قرارداد، اقدامات سیاسی ایران برای پس گرفتن مناطق اشغال شده، بی نتیجه ماند.

تصرف قفقاز توسط روسیه

در فاصله سال های ۱۲۳۶ تا ۱۲۳۸ برخوردهای نظامی ایران و عثمانی در غرب و شمال غرب باعث شد تا قرارداد هفت ماده ای صلح منعقد شود و اختلافات مرزی ایران و روسیه بخاطر توجه سیاست خارجی ایران به مسائل مرزی با عثمانی، برطرف نشد و هم چنان روس ها در مناطقی مستقر ماندند که توسط قفقاز، تصرف شده بود. روس ها با اشتغال ایران به مسأله عثمانی و قطع نسبی مذاکرات، به مطرح کردن مالکیت سه منطقه مهم و راهبردی پرداختند؛ با این حال، نماینده دولت روسیه به نام مازاروویچ در سال ۱۲۴۰ در چمن سلطانیه با افرادی همچون عباس میرزا و اللهیارخان آصف الدوله و حسن خان ساری اصلان درباره تعيين مرزهای دو کشور مذاکره کرد. روس ها که در این مذاکرات، مدعی مالکیت محل های سه گانه بودند؛ موفقیتی را بدست نیاوردند و تنها در نتیجه، این مذاکرات با حضور یرمولوف، فرمانده کل نظامی قفقاز به تفلیس منتقل شد.

شکست مذاکرات ایران و روسیه

نماینده ی ایران به نام میرزا محمدصادق مروزی و نماینده دولت روسیه به نام مازاروویچ، به تفلیس سفر کردند ولی قبل از مروزی، مازاروویچ به تفلیس رسید و مروزی را تحریک کرد، به این صورت که سپاه روسیه به اشغال محلات بالغ او پرداخت و مذاکرات میرزا محمدصادق با ولیامینوف و معاونش در تفلیس به نتیجه ای نرسید. در سال میلادی ۱۸۲۵ تزار روسیه به نام الکساندر اول فوت کرد و همین امر باعث توقف مذاکرات و بازگشت میرزا محمدصادق به ایران شد. کارگزاران سیاسی ایران بخاطر مرگ الکساندر اول و شکست مذاکرات تفلیس، دچار این توهم شدند که برای رفع اختلافات مرزی بخصوص نواحی اشغال شده، راه هرگونه مذاکره سیاسی، مسدود شده و تنها مخاصمات نظامی آغاز شد.

سقوط تبریز و تقاضای صلح

دوره دوم جنگ های ایران و روسیه، پس از پیمان نامه گلستان آغاز شد که مهمترین آن جنگ گنجه بود. فرمانده سپاه ایران به نام عباس میرزا به طرف گنجه حرکت کرد و در این منطقه سنگر گرفت. پاسکوویچ فرمانده سپاه روس به این منطقه رفت. ابتدا درخواست عباس میرزا در سپاهش چنین بود که هیچ جنگی به دلیل برخی از آشفتگی ها اتفاق نیفتد؛ ولی تلاش او بیهوده بود و در این منطقه جنگ وسیعی رخ داد.

قرارداد ترکمنچای را بدترین قرارداد تاریخ ایران تاکنون میدانند

سپاه روس در پایان جنگ به پیروزی رسید. درخواست عباس میرزا در ناحیه ترکمانچای چنین بود که جلوی پاسکوویچ را بگیرد ولی با شکست در این ناحیه مواجه شد و شرایط صلح را پذیرفت. پاسکوویچ که در این میان بخاطر فتح جنگ، مغرور شده بود؛ با تعيين ضرب الاجلی برای سپاه ایران گفت که اگر تکلیف صلح تا پنج روز دیگر مشخص نشود، به تهران سفر میکند. سرانجام شاه، قرارداد ترکمانچای را امضاء کرد.

پس از جنگ جهانی اول

مردم مناطق جداشده در عهدنامه های گلستان و ترکمانچای در هنگام برگزاری کنفرانس صلح پاریس و پس از فروپاشی روسیهٔ تزاری و در پایان جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۸، تلگراف های زیادی را به تهران و پاریس فرستادند. مردم در تلگراف ها تقاضای لغو قرارداد گلستان و ترکمانچای به دولت ایران و کنفرانس صلح پاریس و بازگشت آن سرزمین ها مردمان شان به مالکیت ایران را داشتند.

امضای قرارداد ترکمانچای

افرادی که گفت وگوهای صلح را در اردوگاه نظامی روس ها در روستای ترکمانچای در سال ۱۲۴۳انجام دادند؛ شامل قائم مقام ، عباس میرزا، آصف الدوله، پاسکویچ، میرزا مسعود، منوچهر خان معتمدالدوله، جان مک نیل، میرزا محمدعلی منشی الممالک و میرزا ابوالحسن خان شیرازی بودند و نمایندگان ایران و روسیه به امضای عهدنامه ترکمانچای پرداختند. میرزا ابوالحسن خان شیرازی و ژنرال روزن در اواخر همان ماه، متن مذاکرات و قرارداد را بدست شاه در تهران رساندند.

محتوای عهدنامه ترکمانچای

تنظیم قرارداد ترکمانچای در شانزده و نه ماده، در دو بخش سیاسی و بازرگانی بود که هر کدام، تحمیل کننده ی شرایط سنگینی بر مردم و حکومت ایران بود. روس ها چنان امتیازاتی در عرصه سیاسی و اقتصادی داشتند که هیچ یک از همسایگان خود تا آن زمان بدست نیاورده بودند.

مفاد قرارداد ترکمانچای

- یکی از مفاد عهدنامه ترکمانچای این بود که خانات ایروان و نخجوان را به دولت روسیه واگذار کنند و تالش و مغان را از سپاه ایران بیرون کنند.

- براساس عهدنامه ترکمانچای، ایران باید پنج میلیون تومان بعنوان غرامت جنگی بطور اقساط به روسیه بپردازد.

- در عهدنامه ترکمانچای قید شده که کشتی های تجاری روسی می توانند به صورت آزادانه در دریای خزر، عبور و مرور داشته باشند.

- از دیگر مفاد عهدنامه ترکمانچای می توان به حق اعزام کنسول و نمایندگان تجاری به هر منطقه ی دلخواه روسیه در ایران و رضایت به انعقاد یک عهدنامه تجاری بین ایران و روسیه اشاره کرد.

- روسیه باید براساس عهدنامه ترکمانچای از ولیعهدی عباس میرزا حمایت کند و تلاش کند تا او را پس از مرگ شاه به سلطنت برساند.

- استرداد اسرای طرفین، از دیگر مفاد عهدنامه ترکمانچای به شمار می رفت.

- بنابر مفاد عهدنامه ترکمانچای باید به اتباع روسیه، حق قضاوت کنسولی داده شود.

- علاوه بر اصرار روسها به امضای معاهده ترکمنچای، عهدنامه ی دیگری تحت عنوان عهدنامه تجاری منعقد شد که براساس آن روس ها مجوز دسترسی به تمام بازار ایران بدون هیچ شرط و شروطی را داشتند.

محورهای سیاسی عهدنامه

در مواد سوم، چهارم، هفتم، هشتم، دهم و سیزدهم عهدنامه ترکمانچای به محورهای اساسی بخش سیاسی آن اشاره شده است. ناحیه و شهر مهم نخجوان و ایروان بر طبق ماده سوم، از ایران جدا و به روسیه واگذار شد. مرزهای ایران و روسیه در ماده چهارم تعيين شد و مرز دو کشور، مجرای رود ارس بود. روس ها بر طبق ماده هفتم، عباس میرزا را به عنوان ولیعهد و جانشین مشروع شاه انتخاب کردند. کشتی های تجاری روسیه بر طبق ماده هشتم میتوانستند در طول کرانه های دریای خزر، کشتیرانی آزاد داشته باشند؛ این ماده، از هیچگونه حقی برای ایران در دریای خزر قائل نبود. بیشترین امتیاز برطبق ماده دهم، به سیاست های توسعه طلبانه روسیه تزاری تعلق گرفت.

عهدنامه ترکمانچای در دو بخش سیاسی و بازرگانی تنظیم شده بود

در ماده سیزدهم و برخی از موارد ماده چهاردهم، به اسیران و اتباع دو دولت اشاره کرده است که ایران و روسیه باید بر طبق آن، اسیران را در فرصتی چهارماهه به نمایندگان دو دولت تحویل می دادند. در ماده سیزدهم، حق نامحدودی برای دخالت در شناسایی اسیران و اتباع دو دولت و استردادشان، مشخص شده بود.

محورهای تجاری عهدنامه

مواد پنجم، ششم، هفتم و هشتم عهدنامه ترکمانچای درخصوص محورهای تجاری بود که هرکدام به روسیه تزاری، امتیازات فراوانی را می داد. اتباع دولت روسیه بر طبق ماده پنجم، حق خرید یا اجاره مسکن و مرکز فروش را داشتند و مأموران دولت ایران، حق ورود به آن جا را بدون اجازه وزیرمختار و کنسول روسیه، نداشتند.

ورود مایحتاج مأموران نمایندگی های روسیه به ایران براساس ماده ششم عهدنامه ترکمانچای، بدون پرداخت عوارض گمرکی مجاز شد؛ همچنین به اتباع ایرانی در خدمت آنان، حقوقی برابر با اتباع روسیه تا زمان خدمتشان داده می شد و اگر جرمی رخ می داد و آن را اثبات میکردند، آنان را با رضایت وزیرمختار و کنسول، به محاکم ایرانی تحویل می دادند. محاکمات و موارد اختلاف میان اتباع روسیه در ایران برطبق ماده هفتم، با استفاده از قوانین روسیه حل وفصل می شد و در صورت حضور مترجمی از نمایندگی رسمی روسیه، با اجازه وزیرمختار یا کنسول روسیه، اختلاف میان اتباع روسیه و ایران به محاکم ایرانی ارجاع داده می شد. ماده هشتم عهدنامه ترکمانچای به شرح نقض حاکمیت قضائی ایران و سنگین ترین و مداخله جویانه ترین اقدام پرداخته است.

مدت قرارداد ترکمنچای

شایعاتی درخصوص مدت عهدنامه ترکمانچای در فضای مجازی، مبنی بر تمام شدن صد ساله ی این قرارداد مطرح شده است ولی در حدود قرن پیش، این قرارداد در ۳۲ صفحه تنظیم شد و رسما به اعتبار ابدی آن اشاره شد.

هم اکنون در قرارداد ترکمنچای ، قسمت های جدا شده از ایران تحت حاکمیت سه دولت مستقل عضو سازمان ملل میباشد که از آن ها می توان به آذربایجان، ارمنستان و گرجستان اشاره کرد و از لحاظ حقوقی، بدون نظر مثبت شورای امنیت نمی توان کشورعضو سازمان ملل متحد( به صورت نامشروع) را، منحل و یا ضمیمه کشوری دیگر کرد و یا به آن جا به قصد تصرف، لشکرکشی کرد. البته بخش هایی از قرارداد ترکمنچای که در قرارداد۱۹۲۱( بعد از انقلاب کمونیستی در شوروی) لغو شده شامل موارد تجاری، کاپیتولاسیون و حق کشتیرانی در دریای مازندران میباشد اما حدود مرزی اش تقریباً مطابق ترکمنچای است.

محل نگهداری عهدنامه

در اداره کل اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجه ایران، اصل عهدنامه ترکمان چای و دو طومار نگهداری میشود که به صورت دفتری به دو زبان فارسی و فرانسه با ۳۶ برگ در ابعاد ۵ در۱۹ سانتی متر ۵ در۳۱ سانتیمتر است که چهار عهدنامه دارد:متن عهدنامه سیاسی ترکمان چای( ۱۶ فصل) ؛ عهدنامه ای مبتنی بر تفسیر فصول چهارم و ششم در مورد نحوه اقامت ارتش روسیه در آذربایجان تا زمان پرداخت غرامت؛ عهدنامه ای مبنی بر تفسیر فصل نهم، راجع به روش پذیرایی از سفرا و نمایندگان روسیه در ایران؛ عهدنامه ای در خصوص تعيين تکلیف اتباع و مأموران طرفین و امور بازرگانی و قضایی و کاپیتولاسیون

قرارداد ترکمانچای در زمان فتحعلی شاه قاجار پس از عهدنامه گلستان امضا شد

گردآوری: بخش اقتصاد سرپوش