در دهه‌های گذشته نسخه‌های زیادی از سوی دولت‌ها برای رونق اشتغال در کشور پیچیده شد؛ اما با چنین وضعیت اشتغالی در کشور با اما‌و‌اگرهای زیادی روبه‌روست. اشتغال همچنان یکی از چالش‌های اقتصادی کشور است و نسخه‌های دولتی نتوانسته گره کور بی‌کاری را باز کند؛ با‌این‌حال، یکی از طرح‌هایی که توانسته تا حدودی نرخ بی‌کاری را کاهش و اشتغال را رونق دهد، طرح تأمین مالی خرد در روستاهاست که بنا به گفته‌های مجید لطفعلی‌خانی، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی اقتصادی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، توانسته ضمن توسعه کسب‌وکارهای خرد در روستاها، معیشت روستاییان را هم بهبود بخشد.
این مقام مسئول همچنین برآورد کرده که این طرح ٧٠٠ هزار نفر در کل کشور را پوشش دهد. عامل اجرای طرح شرکتی است که به نحوه اجرای طرح نظارت می‌کند و به ازای تشکیل هر گروه پنج تا ٩ میلیون تومان پرداخت می‌کند. به‌این‌صورت که در مناطق مد نظر گروه‌هایی تشکیل می‌شود و به مدت سه سال به افراد آموزش داده می‌شود. به ازای این مدت آموزش، به هر گروه ٩ میلیون تومان پرداخت می‌شود.
گروه‌ها ١٥، ٢٠ تا ٢٥نفره است. در اولین گام نیز استان مد نظر عامل اجرای محلی (مجری محلی) پیدا می‌کند و دنبال کسانی می‌گردد که بتوانند این طرح را اجرائی کنند. اگر در نقاط مدنظر گروه تشکیل شود، هشت میلیون تومان پرداخت می‌شود که شامل هزینه‌ها، ساختمان اداری، اجاره، مالیات، تسهیل‌گر است و شرکت مد نظر نیز آموزش‌ها را عهده‌دار می‌شود. لطفعلی‌خانی در گفت‌وگوی با شرق ضمن تشریح آثار اقتصادی این طرح، جزئیات بیشتری از آن را ارائه داده که می‌خوانید:
طرح تأمین مالی خرد که از سوی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در سال‌های گذشته کلید خورده، چه نوع طرحی است و هدف از اجرای آن چیست؟
طرح تأمین مالی خرد با رویکرد بانکداری پیوندی اجرا شده است. توانمندسازی، ایجاد و توسعه کسب‌وکارهای خرد و بهبود معیشت گروه‌های کم‌درآمد جامعه از‌جمله اهداف این طرح بود که در کشور کلید خورد. در واقع این طرح برای فقرا در نظر گرفته شده که توانایی انجام کار را ندارند، نمی‌توانند به منابع مالی دسترسی داشته باشند، بانک‌پذیر نیستند و ضامن و چک و سفته هم ندارند. برای همین هم طرح تأمین مالی خرد به‌ویژه برای روستاییان طراحی شد.
گروه هدف در این طرح صرفا فقرا هستند؟
لزوما این طرح برای فقرا نیست؛ اما آنهایی در این طرح شرکت می‌کنند که تمایل دارند وضعیت معیشت‌شان بهبود یابد. در حقیقت ٩٨ درصد افراد این طرح قبلا تحت هیچ شرایطی نتوانسته‌اند دسترسی به منابع بانکی داشته باشند و هیچ وامی نگرفته‌اند. درواقع در این طرح سرمایه اجتماعی جایگزین وثیقه، چک و سفته می‌شود.
شما عنوان کردید که رویکرد این طرح بانکداری پیوندی است. در این مدل منابع مالی چگونه تأمین می‌شود؟
در مدل بانکداری پیوندی، نهادهای مالی خودشان بانک تأمین مالی خرد هستند و منابع را خودشان می‌گیرند و توزیع می‌کنند. در مدل پیوندی بانک تخصصی نداریم و فقط گروه‌ها به بانک‌های تخصصی مانند تجارت، پست بانک و دیگر بانک‌های تخصصی پیوند داده می‌شوند.
ارکان اصلی این طرح چیست و چگونه متبلور می‌شود؟
این طرح چهار رکن دارد؛ پس‌انداز خرد، گروه خودیار، بیمه خرد و بانک. عامل اجرای طرح شرکتی است که به نحوه اجرای طرح نظارت می‌کند و به ازای تشکیل هر گروه پنج تا ٩ میلیون تومان پرداخت می‌کند. به‌این‌صورت که در مناطق مد نظر گروه‌هایی تشکیل می‌شود و به مدت سه سال به افراد آموزش داده می‌شود. به ازای این مدت آموزش، به هر گروه ٩ میلیون تومان پرداخت می‌شود.
گروه‌ها ١٥، ٢٠ تا ٢٥نفره است. در اولین گام نیز استان مد نظر عامل اجرای محلی (مجری محلی) پیدا می‌کند و دنبال کسانی می‌گردد که بتوانند این طرح را اجرائی کنند. اگر در نقاط مد نظر گروه تشکیل شود، هشت میلیون تومان پرداخت می‌شود که شامل هزینه‌ها، ساختمان اداری، اجاره، مالیات و تسهیل‌گر است و شرکت مد نظر نیز آموزش‌ها را عهده‌دار می‌شود.
این طرح درحال‌حاضر در کدام استان‌ها اجرا شده و نتیجه اجرای آن چه بوده است؟
هم‌اکنون در ١٤ استان گروه خودیار داریم که این طرح در آنها کلید خورده و برای ارائه وام به بانک معرفی شده‌اند. به‌طورکلی دو‌هزارو ٧٥٠ گروه خودیار وجود دارد. به شش استان نیز مصوبه اجرای طرح داده شده و گروه در آنها تشکیل شده است.
این طرح مجموعا در ١٤ استان، ٧٥ شهرستان و هزارو ١٤٧ روستا، انجام شده است. این طرح پیش‌از‌این در استان‌های مازندران، گیلان، اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی، کردستان، اصفهان، فارس، خراسان‌رضوی، کرمانشاه، ایلام، زنجان و چهارمحال‌وبختیاری، انجام شده و به‌تازگی نیز در استان‌های تهران، البرز، همدان، لرستان، گلستان و خراسان‌شمالی نیز آغاز شده است.
شما از اجرای طرح تأمین مالی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی گفتید. فکر می‌کنید این طرح بتواند در روستاها کارگشا باشد و اشتغال را توسعه دهد؟
درست است که روستاییان اسنادی در اختیار ندارند و بانک‌پذیر نیستند؛ اما سرمایه اجتماعی دارند؛ بنابراین اگر بتوانیم سرمایه اجتماعی آنها را ضمانت کنیم، می‌توانند به منابع بانکی دسترسی پیدا کنند. ضمن اینکه می‌توانند وضعیت خودشان را بهبود بخشند و از فقر خارج شوند.
این طرح در حالی اجرائی شده که روستاییان هیچ‌گونه شناخت و آگاهی نسبت به آن ندارند. برای آشنایی بیشتر روستاییان چه اقداماتی صورت گرفته است؟
برای آشنایی بیشتر به روستاییان آموزش‌های لازم داده می‌شود. به‌این‌صورت که مجریان محلی با حضور در روستاها ارزیابی‌های مدنظر را انجام می‌دهند تا ببینند طرح مد نظر قابلیت اجرا در روستای مدنظر را دارد یا خیر؟ به‌عنوان مثال اگر ریش‌سفید روستا بگوید پرداخت هرگونه وام حرام است یا ساکنان آن روستا شرایط خاصی مانند بیماری دارند، مجری طرح به روستای دیگری می‌رود که طرح در آن قابلیت اجرا داشته باشد. زمانی که روستای مد نظر بررسی شد، تسهیل‌گر تشکیل جلسه می‌دهد و درباره چگونگی نحوه اجرای طرح و پرداخت وام از سوی بانک توضیحاتی ارائه می‌کند.
در این طرح چقدر وام در اختیار روستاییان قرار می‌گیرد تا کسب‌وکار راه بیندازند؟
در این طرح پولی به فرد داده نمی‌شود؛ بلکه در اختیار گروه قرار می‌گیرد. به این صورت که اگر گروه ١٧نفره باشد، دو میلیون سرانه وام داده می‌شود. در مرحله اول یک‌‌میلیون‌و ٤٠٠ هزار تومان وام داده می‌شود که اگر گروه ١٧نفره باشد، ٢٥میلیون‌و ٥٠٠ هزار تومان به گروه وام داده می‌شود. این گروه فرم محضری بانک را پر می‌کند و ١٧ نفر از اعضای گروه آن را امضا می‌کنند و دراین‌صورت حمایت زنجیره‌ای می‌شوند.
بازپرداخت وام‌ها چگونه بوده است؟
بازپرداخت وام‌ها حداقل یک‌ساله است. در این یک سال ضمن تشکیل گروه، تسهیل‌گر آموزش‌های لازم را می‌دهد و روستاییان را با نحوه پس‌انداز آشنا می‌کند. بعد از آنکه پول گروه به حدی رسید که به آن نیاز دارند، به متقاضیان از پول خودشان وام داده می‌شود که بازپرداخت آن قطعی است. زمانی هم که توافق انجام شد، اقساط پرداخت می‌شود و گروه پس‌انداز می‌کنند.
این ٢٥ میلیون وام چگونه بین گروه‌ها توزیع می‌شود؟
با رضایت همه اعضا این وام تقسیم می‌شود. به یکی دو میلیون، به دیگری ٥٠٠ هزار تومان و به باقی اعضا به میزان موردنیاز پرداخت می‌شود. اگر بازپرداخت‌ها قبل از موعد یک سال به بانک انجام شود و گروه خوش‌حساب باشد، وام دوم هم به آنها پرداخت می‌شود. به‌این‌صورت که بانک این بار به جای سرانه یک‌‌میلیون‌و ٤٠٠ هزار تومان، دو میلیون پرداخت می‌کند. هم‌اکنون نیز برخی گروه‌ها در مرحله سوم هستند و سرانه گروه نیز نفری سه تا پنج میلیون تومان است.
خب این طرح در حالی قرار است در این روستاها اجرا شود که روستاییان سواد تجاری ندارند. آیا در این طرح به این مسئله هم توجه شده است؟
در روستای مدنظر، بسته به اینکه روستاییان چه نوع دارایی‌ای داشته باشند، سواد تجاری آموزش داده می‌شود؛ برای مثال اگر فرد مد نظر مرغ داشته باشد، نحوه رشد و نمو مرغ آموزش داده می‌شود. دراین‌صورت تسهیل‌گر دست عضو گروه خودیار را در دست نهادهای دیگر مثل فنی و حرفه‌ای می‌گذارد. روزی که تسهیل‌گر به بانک اعلام کند گروه مورد نظر به بلوغ رسیده، بانک کشاورزی گروهی را به روستای مورد نظر اعزام می‌کند و صورت مالی، چرخش مالی و وام بررسی می‌شود و اگر نتیجه مثبت بود، به بانک اعزام می‌شود. دراین‌صورت گروه یک نفر را به‌عنوان مسئول به بانک معرفی می‌کند و بانک به حساب نماینده که رئیس گروه نیست، منابع مورد نظر را ارائه می‌کند.
منابع مالی این طرح چگونه تأمین می‌شود؟
دو منبع مالی برای اجرای این طرح در نظر گرفته شده است؛ یکی پس‌انداز خود روستاییان و دیگری وام است. به‌طورکلی مبلغ کل سرمایه گروه‌های خودیار ١٠میلیاردو ٥٠٠ میلیون تومان است. تعداد وام‌هایی هم که به خودشان داده می‌شود، ٤٤ هزار فقره است.
مبلغ کل وام‌هایی هم که به آنها داده شده، ٢٣ میلیارد تومان است. متوسط هر وام داخلی نیز ٥٢٠ هزار تومان است. نرخ بازپرداخت وام‌ها نیز صد درصد بوده است. به این معنی که کسانی که پول گرفتند، پول‌ها را تمام و کمال برگردانده‌اند. به بیانی دیگر این افراد در این طرح خوش‌حساب بوده‌اند و این یعنی سرمایه اجتماعی.
به‌طورکلی بانک چقدر پول پرداخت کرده است؟
پول‌هایی که پرداخت شده به سه قسمت تقسیم می‌شود؛ گروه‌هایی که وام اول را گرفتند، گروه‌هایی وام دوم و گروه‌هایی که وام سوم را گرفته‌اند. گروه‌هایی که یک دوره وام گرفتند، هزارو ٥٠٠ گروه بودند. گروه‌هایی که دفعه دوم وام گرفتند، ٣٩٠ گروه بودند و گروه‌هایی که وام سوم را گرفتند، صد گروه بودند.
نرخ بازپرداخت وام‌های سررسید شده چقدر بوده است؟
مرحله اول یک‌‌میلیون‌و ٢٥٠ هزار تومان، مرحله دوم، دو میلیون و صد هزار تومان و مرحله سوم، دو‌میلیون‌و ٦٠٠ هزار تومان. این در حالی است که حداقل ١٥ درصد وام‌هایی که بانک‌ها می‌دهند، بازپرداخت نمی‌شود اما گروه‌های خودیار صد درصد وام‌هایشان را بازپرداخت کردند و این برای بانک جذاب است.
نرخ بهره چقدر است؟ آیا برای روستاییان تمایزی هم قائل شده‌اید یا اینکه این نرخ فرقی با نرخ بهره در شهرها ندارد؟
نرخ بهره وام روستایی نیز نرخ موجود در بازار است. به‌این‌صورت که نرخ بهره دوره اول، ١٠ تا ٢٤ درصد، دوره دوم، ١٤ تا ٢٢ درصد و مرحله سوم، ١٤ تا ٢٤ درصد بوده است.
چرا در هر دوره نرخ بهره زیاد می‌شود؟
برای اینکه ریسک موجود و رانت کاهش یابد. وام‌های این گروه نه‌تنها سوبسید نیست بلکه براساس نرخ رایج است که صد درصد بازپرداخت شده است. این نشان می‌دهد که اگر از گروه‌های کم‌درآمد و فقیر حمایت شود و دسترسی به منابع مالی داشته باشند، می‌توانند معیشت خود را بهبود بخشند و کسب‌وکارهای خود را رونق دهند.
پیش‌بینی می‌کنید این طرح چه تعداد از روستاییان را تحت پوشش قرار دهد؟
برآورد می‌شود ٧٠٠ هزار نفر در کل کشور پوشش داده شوند. تاکنون نیز دو هزار و ٧٥٠ گروه داریم که اگر هر گروه ١٧ نفر باشند، بیش از ١٢ برابر وضع فعلی می‌توانیم طرح را توسعه دهیم. این طرح ١٢ سال است كه در حال اجراست. تعداد تسهیل‌گران این طرح که خدمات مورد نظر را ارائه می‌کنند، ٢٧٣ نفر است. هر تسهیل‌گر، حدود ١٢ گروه را می‌چرخاند.
٩٥ مدیر پروژه، ٩٧ مجری محلی و ٣٠ نفر هم در شرکت حضور دارند که به‌طورکلی ٤٠٠ نفر اشتغال مستقیم طرح است. هزینه ایجاد شغل نیز بیش از صد میلیون تومان است. کل پول دولت در این طرح ٤٠ میلیارد تومان است که ٢١ میلیارد تومان نسبت به ٤٠ میلیارد تومان جلو هستیم.
از زمان شروع این طرح چقدر شغل ایجاد شده است؟
یک درصد گروه خودیار که ٦٠٠نفر هستند از حالت بی‌کاری به اشتغال درآمدند. علاوه براین اشتغال ناقص زمانی هم در این گروه کاهش یافت. اگر آنها روزی چهار ساعت کار می‌کردند با رونق کسب‌وکارشان شش ساعت کار می‌کنند. در این صورت اشتغال ناقص زمانی کاهش یافته و درآمد هم برایشان ایجاد شده است.
پس با این تفاسیر می‌توان گفت این طرح به‌نوعی توانسته بی‌کاری در روستاها را کاهش دهد و کسب‌وکارهای خرد را رونق بخشد؟ درست است؟
این طرح نه‌تنها توانسته بی‌کاری را به طور قابل توجهی کاهش دهد، بلکه با هزینه کمی توانسته اشتغال ایجاد کند. حتی برای زنان روستایی نیز درآمد ایجاد کرده است. علاوه براین مهاجرت به شهرها را نیز کاهش داده و امنیت و رضایت در روستاها را افزایش داده است.
- 17
- 2
