عیارسنجی قیمت بنزین در ایران و دنیا

احتمال افزایش نرخ بنزین و رسیدن آن به ۱۵۰۰ تومان درحالی با حاشیه‌های بسیاری همراه شده که ایران درحال‌حاضر بین کشورهای جهان از لحاظ ارزانی بنزین رتبه سوم را به خود اختصاص داده است و حتی با رسیدن قیمت‌ به ۱۵۰۰ تومان همچنان بین ۱۰ کشور اول باقی می‌ماند.

در این میان برخی بر این باورند افزایش نرخ بنزین موجب افزایش تورم می‌شود. این درحالی است که افزایش بهای بنزین مانند اخذ مالیات، سیاستی انقباضی محسوب می‌شود و خود مانع از افزایش تورم است. بنابراین هرچند افزایش قیمت بنزین ممکن است به افزایش هزینه‌ برخی بخش‌های جامعه در کوتاه‌مدت منجر شود، اما در بلندمدت ارزان نگه داشتن نرخ بنزین، آسیب‌های متعدد و بعضا غیرقابل جبرانی را به‌دنبال دارد.

ارزانی بنزین مهم‌ترین عامل رشد افسارگسیخته مصرف سوخت در کشور محسوب می‌شود که ترافیک شدید خیابان‌ها و آلودگی هوای کلان‌شهرها مهم‌ترین اثر آن است. از منظر اقتصادی نیز کشور برای تامین نیاز داخلی بنزین هزینه‌های بسیاری متحمل می‌شود و هیچ‌گاه برای تبدیل شدن به صادرکننده بنزین فرصتی نمی‌یابد. از طرفی نرخ پایین بنزین نسبت به کشورهای همسایه، موجب شده است قاچاق سوخت سود بسیاری داشته باشد و بخش مهمی از بنزین کشور به خارج مرزها قاچاق شود.

دولت روز گذشته در خلال خبری به گمانه‌ها در خصوص قیمت بنزین در سال آینده پایان داد. بر اساس اعلام پایگاه اطلاع‌رسانی دولت،  دولت نرخ بنزین را برای سال آینده به ۱۵۰۰ تومان برای هر لیتر رسانده و قیمت گازوئیل نیز با ۱۰۰ تومان افزایش ۴۰۰ تومان برای هر لیتر در نظر گرفته شده است. با این حال برای اجرایی شدن این نرخ، دولت نیاز به تایید بودجه از سوی نمایندگان مجلس شورای اسلامی دارد. این در حالی است که اخیرا برخی نمایندگان با «خط قرمز» نامیدن «افزایش نرخ بنزین» اعلام کرده‌اند  مانع از این اقدام دولت خواهند شد. به گفته آنان سال گذشته نیز دولت قصد گران کردن سوخت را داشت و مجلس مانع آن شده است.

مخالفت نمایندگان مجلس با افزایش قیمت سوخت در حالی است که مقایسه نرخ بنزین در ایران و دیگر کشورهای جهان نشان می‌دهد، در حال حاضر ایران در رتبه سوم ارزان‌ترین بنزین دنیا قرار گیرد و حتی بعد از افزایش قیمت‌ها و رسیدن آن به ۱۵۰۰ تومان، ایران همچنان جزو ۱۰ کشور دارنده بنزین ارزان باقی می‌ماند. از این رو آنچه دولت قصد دارد در خلال بودجه ۹۷ انجام دهد تنها اصلاح قیمت کوچکی محسوب شده و استفاده از لفظ «گرانی» برای آن درست نیست.

نرخ پایین بنزین تا کنون آسیب‌های فراوانی به کشور وارد کرده است که رشد بی‌رویه مصرف و رسیدن آن به ۸۱ میلیون لیتر در روز شاید بزرگترین معضل بنزین ارزان باشد. معضلی که آلودگی این روزهای هوای کلان‌شهرها که اجازه نفس کشیدن را از مردم گرفته، تنها یکی از آثار آن است. از این رو به نظر می‌رسد بهتر است مسوولان در درجه اول خطوط قرمز خود را «سلامتی» عموم جامعه در نظر بگیرند.

بنزین ایرانی با قیمت فوب چقدر فاصله دارد؟

اولین نکته قابل توجه این است که بر خلاف برخی ادعاها قیمت بنزین در حال حاضر در داخل کشور بسیار ارزان‌تر از نرخ این سوخت در فوب خلیج ‌فارس است. بر اساس داده‌های منتشر‌شده در نشریه آرگوس، قیمت فوب خلیج فارس بنزین معمولی در ۲۱ نوامبر مصادف با ۳۰آبان برای هر لیتر بیش از ۴۳ سنت است که بر اساس ارز آزاد (۴۲۰۰ تومان) حدود ۱۸۰۰ تومان می‌شود. همچنین بر اساس ارز مبادله‌ای (۳۵۰۰ تومان) بیش از ۱۵۰۰ تومان در هر لیتر ارزش دارد.

این در حالی است که بنزین معمولی در داخل کشور لیتری هزار تومان و بنزین سوپر (اکتان ۹۵) ۱۲۰۰ تومان به فروش می‌رسد. در واقع قیمت بنزین در ایران همواره کمتر از قیمت فوب خلیج فارس بوده و تنها اواخر سال ۹۴ یعنی زمانی که قیمت نفت به کمتر از ۳۰ دلار بر بشکه رسید، قیمت بنزین داخلی با قیمت فوب هم‌تراز شد. اما قیمت نفت در عرض چند ماه مجددا به بالای ۴۰ دلار رسید و قیمت بنزین نیز در بازارهای جهانی همراستا با آن رشد کرد. با وجود گذشت نزدیک به سه سال از آن روزها، قیمت بنزین در ایران همچنان روی هزار تومان ثابت باقی مانده است.

 اما نرخ ۱۸۰۰ تومان تنها قیمت بازاری این سوخت در فوب خلیج فارس است. قیمت واقعی بنزین، یعنی قیمت فوب به علاوه هزینه‌های توزیع از جمله هزینه‌ انتقال، هزینه تلفات و دستمزد جایگاه‌داران به مراتب بیشتر از این مقدار است. در داخل کشور هرگز رقم دقیقی برای هزینه‌های توزیع به دست نیامده است، اما برخی کارشناسان بر این باورند که برای توزیع هر لیتر احتمالا بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ تومان هزینه می‌شود.

در واقع قیمت واقعی بنزین در حال حاضر بر اساس نرخ ارز آزاد بیش از ۲۰۰۰ تومان است و دولت برای هر لیتر بنزین بیش از ۱۰۰۰ تومان یارانه پرداخت می‌کند. سایت globalpetrolprices نیز که نرخ بنزین در کشورهای جهان را منتشر می‌کند، قیمت واقعی بنزین را در حال حاضر ۵۲ سنت یعنی نزدیک به ۲۲۰۰ تومان در هر لیتر اعلام می‌کند.

این ارقام در حالی مطرح است که متوسط قیمت خرده‌فروشی بنزین در جهان بسیار بالاتر از قیمت‌ها در بازارهای جهانی است. چرا که مصرف بنزین آلودگی‌های زیست محیطی ایجاد می‌کند و برای دولت و جامعه هزینه‌هایی به دنبال دارد. از این رو در اکثر کشورهای جهان نه تنها به مصرف‌کننده نهایی یارانه پرداخت نمی‌کنند، بلکه از او برای هر لیتر بنزینی که در باک خود می‌سوزاند و موجب آلوده شدن هوای شهر می‌شود، مالیات اخذ می‌شود. از این رو در غالب کشورهای جهان قیمت خرده‌فروشی بنزین بسیار بیشتر از قیمت‌های جهانی و بازاری آن است.

بر‌اساس آخرین به‌روز‌رسانی سایت globalpetrolprices متوسط قیمت خرده‌فروشی بنزین در جهان حدود ۱/ ۱ دلار(۴۶۰۰ تومان) در لیتر است. این سایت اعلام می‌کند قیمت خرده‌فروشی بنزین بین کشورهای جهان تفاوت‌های فاحشی با هم دارد. به‌طور مثال در حالی هر لیتر بنزین در ونزوئلا حدود یک سنت(۴۲ تومان) به فروش می‌رسد که مردم هنگ‌کنگ برای خرید هر لیتر از این سوخت بیش از ۲ دلار(۸۵۰۰ تومان) پرداخت می‌کنند.globalpetrolprices قاعده کلی را این می‌داند که در کشورهای ثروتمند و توسعه‌یافته بنزین گران و در کشورهای فقیر و توسعه نیافته، این سوخت ارزان است.

تفاوت قیمت خرده‌فروشی کشورهای مختلف به سیاست‌های یارانه‌ای و مالیاتی کشورها باز می‌گردد. در واقع همه کشورها به قیمت‌های یکسان بنزین در بازارهای جهانی دسترسی دارند اما بعد از آن تصمیم ‌می‎گیرند که با لحاظ کردن یارانه آن را ارزان‌تر یا با اخذ مالیات آن را گران‌تر به دست مصرف‌کننده نهایی برسانند.

دنبال کردن سیاست‌های یارانه‌ای در ایران موجب شده که بعد از ونزوئلا و عربستان ارزان‌ترین بنزین دنیا در کشور توزیع ‌شود. ایران با نرخ ۱۰۰۰ تومان معادل ۸/ ۲۳ سنت برای بنزین معمولی و نرخ ۱۲۰۰ تومان معادل ۲۸ سنت برای بنزین سوپر سومین  بنزین ارزان دنیا را در داخل کشور توزیع می‌کند.این در حالی است که بنزین ارزان و دیگر سیاست‌های پوپولیستی موجب شده ونزوئلا در باتلاقی از مشکلات اقتصادی گرفتار شود و در آستانه فروپاشی اقتصادی قرارگیرد. عربستان نیز  اعلام کرده از ابتدای سال ۲۰۱۸ نرخ بنزین  را ۸۰درصد افزایش خواهد داد و به لیتری ۱۸۰۰تومان خواهد رساند. از این رو ایران در کمتر از دو هفته دیگر بعد از ونزوئلا، کشوری که در آستانه فروپاشی اقتصادی قرار دارد، در رتبه دوم دارنده ارزان‌ترین بنزین دنیا قرار خواهد گرفت.

تاثیر قیمت بر بهینه‌سازی مصرف

رشد مصرف بنزین در سال جاری به بیش از ۸درصد رسیده است. به گفته کارشناسان مهم‌ترین عامل رشد شدید مصرف بنزین، قیمت پایین این سوخت است. در واقع هرچند که بنزین کالایی کم کشش محسوب می‌شود، اما عدم رشد قیمت آن متناسب باتورم دیگر کالاها موجب شده این سوخت حتی به‌طور نسبی نیز در داخل کشور ارزان محسوب شود.

نگاهی به آمار بانک مرکزی ازشاخص تورم نشان می‌دهد از اردیبهشت ۹۴ تا پایان آبان ۹۶ حدود ۲۳ درصد تورم را تجربه کرده‌ایم. این در حالی است که نرخ بنزین در این مدت ثابت باقی مانده است، از این رو می‌توان گفت احساس گرانی از قیمت فعلی بنزین در داخل کشور در حال حاضر حدود ۲۳ درصد نسبت به اردیبهشت ۹۴ کاهش یافته و در حال حاضر قیمت نسبی بنزین حدود ۷۷۰ تومان است.

نگاهی به روند قیمت بنزین و میزان مصرف نشان می‌دهد که با شروع طرح هدفمندی یارانه‌ها از سال ۸۶، رشد مصرف بنزین نه تنها متوقف شد بلکه میزان مصرف در مسیر کاهشی قرار گرفت  و در سال ۹۰ به کمتر از مقدار سال ۸۲ رسید. بعد از آن نیز شاهد هستیم که در هر سالی که رشد قیمت بنزین متناسب با تورم سال قبل از آن بوده، جلوی رشد مصرف گرفته شده است.

این موضوع تا سه سال پیش که رشد قیمت بنزین متوقف شد، ادامه داشت. اما در سه سال گذشته رشد مصرف بنزین سیر صعودی را طی کرده تا امسال که به بیش از ۸ درصد رسیده است و متوسط مصرف روزانه به رکورد بی‎سابقه ۸۱میلیون لیتر در روز دست یافت.

در این میان یکی از نمایندگان مجلس برای کنترل مصرف به دولت پیشنهاد داده که به جای افزایش نرخ‌ها، با فرهنگ‌سازی جلوی رشد مصرف را بگیرد. هرچند شیوه‌هایی چون فرهنگ‌سازی،   توسعه حمل و نقل عمومی و... به‌عنوان روش‌هایی برای کنترل مصرف سوخت مطرح هستند، اما باید توجه داشت اینها راهکارهایی مکمل محسوب می‌شوند و باید در کنار روش اصلاح قیمت‌ها به کار روند در واقع بدون توجیه اقتصادی، هیچ‌گونه فرهنگ‌سازی نمی‌تواند به کاهش استفاده از خودروهای شخصی منجر شود.

کما اینکه در همه کشورهای جهان برای کنترل مصرف از ابزار قیمتی استفاده می‌شود. علاوه بر این فرهنگ‌سازی و توسعه حمل‌و نقل عمومی، بودجه بالایی می‌طلبد که دولت از تامین آن ناتوان است. از این رو، افزایش قیمت بنزین و کاهش هزینه دولت در تامین سوخت مصرفی خودروها، می‌تواند محل تامین هزینه‌های اینگونه از روش‌های اصلاح مصرف باشد.

خون بازی با بنزین

مهم‌ترین آسیب رشد مصرف بنزین، ترافیک این روزهای کلان‌شهرهاست که به طور جدی سلامتی شهروندان را تهدید می‌کند.ترافیک شدید در کلان‌شهرها ابتدا «زمان» را از شهروندان آنها گرفته، سپس با آلودگی هوا به بازی با «جان» آنان رفته است. از این رو هزینه‌های پنهان مصرف بی‎رویه بنزین، به مراتب بیشتر از هزینه‌های آشکار آن است.

بر‌اساس آخرین به‌روز‌رسانی سایت نامبیو (numbeo)، ایران بدترین وضعیت را از لحاظ شاخص ترافیک شهری دارد. شاخص ترافیک نامبیو در بردارنده چهار شاخص «زمان لازم برای رسیدن به محل کار»، برآورد «نارضایتی از اتلاف زمان»، «ناکارآمدی‌های کلی سامانه ترافیکی» و «میزان انتشار گاز دی‌اکسید‌کربن» است. بر این اساس از میان ۵۸ کشور مورد بررسی، ایران بیشترین مقدار را در شاخص ترافیک به خود اختصاص داده است.

ایرانیان به‌طور متوسط برای رسیدن به محل کار بیش از ۵۰ دقیقه در مسیر زمان از دست می‌دهند. از این رو بین این کشورها، مردم در ایران بیشترین نارضایتی را از زمانی که در ترافیک از دست می‌دهند، دارند. رتبه بالای ایران در این دو پارامتر موجب شده که در سر لیست نامبیو از «دارنده بدترین ترافیک» قرار بگیرد. ترافیک به‌عنوان یکی از عوامل مهم مشکلات عصبی در کلان‌شهرها معرفی می‌شود.

اما ترافیک آلودگی هوا را نیز به همراه دارد و علاوه بر مشکلات عصبی، بر جسم مردم نیز به‌طور مستقیم اثرگذار است. بر اساس آخرین آمار ترازنامه انرژی کشور که به سال ۹۴ اختصاص دارد، بخش حمل و نقل سهمی نزدیک به ۸۰درصد در تولید آلاینده‌ «ذرات معلق میکرونی» دارد. این آلاینده‌ها همان‌هایی است که این روزها از خط قرمز عبور کرده و مدارس کلان‌شهرها را به تعطیلی کشانده است.

علاوه بر این بخش حمل‌ونقل‌ در تولید دیگر آلاینده‌های هوا نقش بسیار پر رنگی دارد. به طور مثال این بخش با داشتن سهم ۵۰ درصدی در تولید اکسیدهای نیتروژن و سهم بیش از ۸۰ درصد در تولید هیدروکربن‌ها بیشترین نقش را در خاکستری کردن رنگ آسمان و تولید ازن در تابستان ایفا می‎کند.با توجه به اینکه مصرف بنزین در کشور در حال حاضر نسبت به سال ۹۳ رشد قابل توجهی داشته است، می‌توان انتظار داشت که سهم بنزین در آلایندگی هوا نیز بیشتر شده باشد.

 فشار واردات؛ محرومیت از صادرات

در حال حاضر بخشی از نیاز داخلی به بنزین از طریق واردات تامین می‌شود. از این رو دولت باید هر سال بخش مهمی از درآمدهای کشور را برای تامین نیاز بنزین داخلی صرف کند.  آن‌طور که مدیرعامل شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی به تازگی اعلام کرده، از ابتدای امسال روزانه به‌طور متوسط ۱۳ میلیون لیتر بنزین وارد کشور شده است.با در نظر گرفتن قیمت فوب خلیج فارس که در حال حاضر بیش از ۱۸۰۰ تومان است، در واقع دولت برای خرید هر لیتر بنزین حداقل ۸۰۰ تومان از جیب خود پرداخت می‌کند. این رقم در مجموع برای هر روز بالغ بر ۱۰ میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومان و در سال ۹۶، ۳۸۰۰میلیارد تومان هزینه برای کشور دارد.

این مبالغ در حالی مطرح است که قرار بود امسال با بهره‌برداری از برخی طرح‎ها نه تنها واردات بنزین بعد از سال‌ها متوقف شود، بلکه ایران به صادرکننده این سوخت نیز بدل شود. هرچند تاخیر در بهره‌برداری از ستاره خلیج فارس تحقق این وعده موثر بود، اما نقش رشد مصرف را نیز نباید نادیده گرفت. در ۸ ماه نخست امسال میزان تولید بنزین کشور با ۸ درصد رشد نسبت به سال گذشته به ۴/ ۷۴ میلیون لیتردر روز رسیده است.

متوسط مصرف روزانه بنزین سال گذشته نیز  ۲۲/ ۷۴ میلیون لیتر در روز بوده، از این رو در صورتی که نمایندگان مجلس آن‌طور که خود اقرار کرده‌اند با رشد نرخ‌ها در بودجه سال ۹۵ مخالفت نمی‌کردند در حال حاضر نه تنها روزانه حدود ۵/ ۱۰ میلیارد تومان از سرمایه کشور برای خرید بنزین خارج نمی‌شد، بلکه حتی از محل صادرات بنزین به ارز‌آوری نیز دست یافته بودیم. اما مساله جایی نگران‌کننده‌تر می‌شود که این روند در سال‌های آتی نیز ادامه پیدا کند، آنگاه صادرات بنزین به افسانه بدل خواهد شد. در واقع همواره برای تامین نیاز داخل روزانه مقدار زیادی ارز از کشور خارج شده و هیچ‌گاه به خودکفایی بنزین نخواهیم رسید.

 محرک قاچاق سوخت

علاوه بر هزینه‌های واردات و محروم شدن از ارز صادرات، یکی دیگر از هزینه‌های قیمت نازل بنزین، قاچاق آن است. در واقع قیمت پایین سوخت در کشور محرکی برای قاچاق سوخت شده است. مقایسه قیمت بنزین در ایران و کشورهایی که با ما مرز مشترک خاکی دارند، حاوی نکات جالبی است. در غالب کشورهای همسایه به شکل قابل توجهی نرخ بنزین بیشتر از ایران است.

این موضوع باعث شده قاچاق سوخت به این کشورها با سود شایانی همراه شده و بخش مهمی از سوخت کشور به خارج از مرزها قاچاق ‌شود. آمار دقیقی درخصوص میزان قاچاق سوخت در دست نیست. اما برخی برآوردها مقدار آن را بیش از ۵میلیون لیتر در روز اعلام می‌کنند. از این رو با احتساب پرداخت یارانه ۸۰۰ تومانی به هر لیتر بنزین باید اعلام کرد که از محل قاچاق سوخت روزانه حداقل ۴ میلیارد تومان به دولت زیان وارد می‌شود.

در واقع می‌توان گفت دولت روزانه ۴ میلیارد تومان به کشورهای همسایه یارانه پرداخت می‌کند. این نرخ را اگر با هزینه‌های ناشی از واردات جمع ببندیم به رقم باور‌نکردنی ۵/ ۱۴ میلیارد تومان در روز و ۵۲۹۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان در سال دست می‌یابیم. با رشد قیمت نفت‌خام در بازارهای جهانی که به افزایش فاصله نرخ بنزین در کشورهای همسایه و ایران منجر می‌شود، قاچاق سوخت صرفه اقتصادی بیشتری یافته و رو به افزایش خواهد گذاشت.  

تمام این دلایل نشان می‌دهد نه تنها استفاده از لفظ «گرانی» برای افزایش نرخ بنزین درست نیست، بلکه تعدیل قیمت بنزین و نزدیک کردن آن به قیمت‌های جهانی حداقل کاری است که دولت و مجلس باید برای اصلاح نرخ‌ها و جلوگیری از آسیب‌های یاد شده انجام دهند. مگر اینکه سیاستمداران کشور بخواهند مسیر سیاست‌های پوپولیستی را یعنی همان‌هایی که ونزوئلا را این روزها در قهقرا قرار داده، ادامه دهند.