ترکیه جنگ آبی را کلید زد

زنجیره عجیبی است این زنجیره؛ ترکیه سدی به نام ایلیسو را روی دجله و فرات می سازد، عراق اعتراض می کند و زورش نمی رسد و شاید دل می بندد به ضمانت های ترکیه، حقابه ها به بخش هایی از دجله و فرات نمی رسد و دودش یا همان گردوخاک وریزگردهایش به چشم ما می رود. سال ۹۶ زمانی که شاید دیر شده بود، ما نیز به دایره معترضان پیوستیم، حتی رئیس جمهور روحانی نیز به اقدام ترکیه در توسعه سد ایلیسو اعتراض کرد اما دیپلماسی آب از سوی ما آن قدر چشمگیر نبود که راه به جایی ببرد. در همان گیرودار وزمانی که بازار اعتراض ها از سوی ایران به احداث ایلیسو داغ بود، خبرنگار ما به سراغ آقای «رضا تکین» سفیر ترکیه در ایران رفت و او آب پاکی را روی دست ما ریخت و بر موضع کشورش تاکید کرد: «ترکیه از سدسازی بردجله و فرات چشم‌پوشی نمی‌کند.» (روزنامه خراسان،تیر۹۶)

آغاز آبگیری ایلیسو و...

با وجود تمام اعتراضات ایران، عراق و حتی برخی مجامع بین المللی و فعالان محیط زیست، این سد بنابراعلام رسانه های بین‌المللی در روزهای گذشته توسط ترکیه آبگیری شده است.   گزارش رویترز می گوید: «آبگیری سد ایلیسو که در تصاویر ماهواره‌ای دیده می‌شود، به تأیید یک نماینده پارلمان ترکیه و چند کنشگر در این کشور نیز رسیده است.»در شرایطی که به نظر می رسد پیگیری های ما آن چنان نبوده که نتیجه بخش باشد، رویترز گزارش داده است: «آبگیری این سد، با اعتراض عراق، حدود یک سال به تعویق افتاده بود. مسئولان عراق می‌گویند سد ایلیسو باعث می‌شود این کشور با بحران کم‌آبی روبه‌رو شود.»

ایلیسو کجاست؟ تبعاتش چیست؟

درسال ۱۹۹۲ دولت ترکیه باپروژه بزرگ «گاپ» وافتتاح سد بزرگ آتاتورک روی رود فرات که ظرفیت آن معادل ۶۵۰سدایرانی بود، عملا موجب شکل‌گیری ریزگردها در غرب ایران وتشدید بیابان‌زایی در عراق شد. این ماجرا برای همسایگان زمانی غم انگیز شد که آن ها در سال ۲۰۰۶ تصمیم گرفتند سد ایلیسو را این بار روی رود دجله احداث و با این اقدام از ورود ۶۰ درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری کنند.احداث این سد که ظرفیتی معادل سه برابر بزرگ‌ترین سد ایرانی یعنی کرخه دارد در نهایت سبب می شود از ورود تمامی ۵۶ درصد میزان آبی که از خاک ترکیه به دجله سرازیر می‌شد،جلوگیری شودوفرایندهایی نظیربیابان‌زایی وخشکسالی درعراق شدت یابد. طبق برنامه های آبی ترکیه این سد قرار بود در سال ۲۰۱۹ به پایان برسد که آبگیری گسترده آن در روزهای گذشته نشان دهنده اهتمام این کشور بر انجام برنامه های آبی خود است.

مجوزهایی که گرفته نشد

«با توجه به مرزی بودن این سد درجنوب شرق ترکیه واحداث آن روی رود دجله که به خاک عراق سرازیر می شودومحیط زیست کشورایران را نیز به خود وابسته کرده است، این سد نیازمند مجوزهای قانونی بین المللی و جلب رضایت کشورهای ایران و عراق بود که  ترکیه بدون دریافت مجوزهای قانونی از مجامع بین المللی آن را به نتیجه رساند.» (اقتصادآنلاین و قانون، خرداد۹۶)

تشدید ریزگردها در غرب و جنوب  

طی سال های گذشته همواره این دیدگاه مطرح بوده که ۵۰تا ۷۵درصد گردوخاک های داخل منشأ خارجی دارد، حالا باید بپذیریم که سد ایلیسو نیز به زودی   به آسیبی جدی تبدیل خواهد شد. از میان رفتن مزارع کشاورزی در بخش های حاشیه ای دجله درعراق می تواند آغازگر بحرانی سخت تر از گذشته در حوزه محیط زیست کشور باشد.ابوالفضل آبشت مدیر طرح حفاظت از تالاب‌های ایران نیز پیشتر هشدار داده بود که سد ایلیسو مشکلات غیر قابل جبرانی در ایران و عراق ایجاد خواهد کرد. او خشک‌شدن بیشتر تالاب‌هایی همچون هورالعظیم را از پیامدهای فازهای نخست  آبگیری سد ایلیسو دانسته بود.

نبرد آب

 در شرایطی که بسیاری از کارشناسان این اقدام ترکیه را نوعی منازعه و نبرد بر سر آب و ساختن آینده اقتصاد آبی خود  تلقی کردند، محمد درویش کارشناس محیط زیست و از مدیران ارشدسابق سازمان حفاظت  از محیط زیست، سال ۹۶ و زمانی که موضوع اقدامات آبی ترکیه و به ویژه احداث ایلیسو داغ بود جمله ای گفت که  بی شک هر ایرانی را عمیقا به  فکر فرو می برد: «اگر ایلیسو به بهره‌برداری رسد، کار ما در بخش های آبی و ریزگردها در نواحی مرتبط برای همیشه تمام است.» (تابناک، شهریور۹۵)

ترکیه ضمانت داد اما...

در شرایطی که کشورهای همسایه به ویژه عراق که تحت تاثیر مستقیم آسیب ها و تبعات احداث ایلیسو خواهند بود، به این اقدام ترکیه اعتراض می کردند، خرداد۹۷ خبرگزاری آناتومی از ضمانت کشور ترکیه به همسایگان خبر داد.  فاتح یلدیز، سفیر ترکیه در بغداد در نشستی خبری اعلام کرد که آغاز آبگیری در سد ایلیسو به معنای قطع کامل آب به سمت عراق نیست. ضمن این که بخش مهمی از آب رود نیز هم اکنون به سمت عراق جریان دارد.یلدیز همچنین تاکید کرد که «ساخت سد ایلیسو به منظور آبیاری نیست و هدف از احداث آن تولید برق بوده است و آب سد ایلیسو پس از ذخیره سازی برای تولید برق آبی به کارگرفته خواهد شد.» در عین حال اگرچه ترکیه این ضمانت را داده است اما فعالان محیط زیست در بسیاری از کشورها همچنان نگران تبعات زیست محیطی ایلیسو هستند.

همچنان منتظر بمانیم؟

همزمان با اعتراض آقای روحانی در همایش بین المللی گردوغبار به کشور ترکیه، بسیاری از مسئولان وزارت نیرو و نمایندگان نیز در این باره زبان به اعتراض گشودند؛ اعتراض هایی که البته به نظر می رسد چندان کارآمد نبوده یا اگر اثربخش بوده است ما از آن بی خبریم. به هر روی، رحیم میدانی معاون وقت وزیر نیرو مهر۹۶ اعلام کرد: «این وزارتخانه  از طریق وزارت خارجه مراتب اعتراض مان را به ترکیه درباره   ایلیسو اعلام کرده که منتظر عکس العمل آن ها هستیم.»آقای میدانی! آقای وزارت نیرو و خارجه! خوشایندمان نیست اما به نظر می رسد انتظار شما را آب های جاری در ایلیسو با خود برد...

گفت وگو

سد ایلیسو «راهبرد متفاوت» می خواست که ما نداشتیم!

تهیه و خواندن هر گزارشی درباره تبعات سد ایلیسو بر کشور، هر خبرنگار و هر ایرانی را کمی نگران می کند. شاید همکلامی با یک نماینده مجلس به عنوان ناظر بر اجرای عملکرد دولت بتواند بهترزوایای عملکردی خودمان در این موضوع  را روشن کند و این که اکنون ما در چه موقعیتی هستیم. با علی گل مرادی نماینده ماهشهر و عضو کمیسیون انرژی مجلس همکلام می شوم و پرسشم  درباره سد ایلیسو را با او در میان می گذارم، انگار منتظر چنین سوالی بود تا سفره دلش را باز کند. او که خود نماینده استان خوزستان است، می گوید: دولت ما در قبال موضوع ایلیسو و فعالیت های آبی ترکیه راهبرد متفاوتی نداشت. ما در مجلس با همراهی کمیسیون امنیت ملی موضوع ایلیسورا در جلساتی پیگیری کردیم و مراتب نگرانی و دغدغه هایمان را با دولت در میان گذاشتیم.

اما این وظیفه قانونی و تکلیفی بر عهده دولت است که با مراودات بین المللی و تلاش هایی که به کار می بندد درباره این موضوع در طرف مقابل حساسیت ایجاد کند. معتقدم موضوع ایلیسو و جلوگیری از احداث و گسترش آن از نقطه ضعف های دولت در رایزنی و پیگیری به شمار می آید و تصور می کنم ما در این موضوع جدیت کافی به خرج ندادیم. متاسفانه مسئولان گاهی در چنین موضوعات مهمی به جای جدیت در مذاکرات ورفت و آمدهای اثرگذار به تشریفات اداری و نامه نگاری های معمولی اکتفا می کنند که این عملکرد به هیچ وجه قابل دفاع نیست.

غفوریان