استعفای اعتراضی فرجی دانا به دلیل تکرار یک «بدعت تاریخی» دیگر در شورای عالی انقلاب فرهنگی

روزنامه توسعه ایرانی نوشت: دست درازی به ساحت علم و دانشگاه و آموزش در ایران؛ گویا سر بازایستادن ندارد. روزی نیست که خبر و متعاقب آن اعتراض و بیانیه‌ای از این حوزه به گوش نرسد؛ خبرهایی که برخی آن را ذیل ابرپروژه «خالص‌سازی» تفسیر می‌کنند و نتیجه آن را تغییرات اساسی در همه عرصه‌های علمی و آموزشی کشور می‌دانند؛ سرفصلی که فراتر از دانشگاه و مدرسه و حتی حوزه‌های علمیه قصد دارد تا سیاست‌گذاری در این بخش‌ها را تحت سیطره خود درآورد؛ گروهی را اخراج و گروهی را وادار به ترک صحنه کند و بدین ترتیب عرصه را برای حضور افرادی با رزومه‌های عجیب اما مورد تایید، فراهم آورد. متن استعفای یکی از اعضای فرهنگستان علوم که اخیرا منتشر شد، به نظر موید همین ادعا است.

رضا فرجی‌دانا، استاد دانشگاه تهران و وزیر سابق علوم، در اعتراض به دخالت‌های شورای عالی انقلاب فرهنگی، طی نامه‌ای از عضویت در فرهنگستان علوم استعفا داد. آنچه از استعفای او مهمتر است، دلیلی است که در این نامه به آن اشاره شده است. فرجی دانا که در فاصله سال‌های ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۴، رئیس دانشگاه تهران و در دولت یازدهم و به مدت یک سال وزیر علوم تحقیقات و فناوری بود، در نامه‌ای؛ انتصاب عده‌ای به عضویت پیوسته فرهنگستان علوم بدون کسب نظر و رای مجمع عمومی را «بدعتی تاریخی» دانست و نوشت؛ «لازم دانستم تا ضمن انعکاس تاسف عمیق خود از این رخداد، در اعتراض به این رویه تا برگشت عقلانیت به مدار امور، تعلیق کلیه فعالیت‌‌های خود را در سمت عضویت وابسته فرهنگستان اعلام کنم».

شروع رویه  تغییرات در فرهنگستان علوم

مرداد ماه امسال رضا داوری‌اردکانی، نویسنده و فیلسوف ایرانی هم پس از ۲۵ سال از ریاست فرهنگستان علوم استعفا کرد و محمدرضا مخبر‌دزفولی، دکتری دامپزشکی و بیماری‌های داخلی دام‌های بزرگ از دانشگاه تهران و دبیر پیشین شورای عالی انقلاب فرهنگی و عضو فرهنگستان علوم به جای او نشست.

او تنها منتخب جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی به ریاست ابراهیم رئیسی در مرداد ماه امسال نبود. در آن جلسه با عضویت پیوسته ۱۸ نفر دیگر از اساتید در رشته‌های علوم پایه، علوم مهندسی، کشاورزی، دامپزشکی، علوم انسانی و اسلامی در فرهنگستان علوم موافقت شد. عضویت این افراد برای ورود و انتخاب آنها به عنوان رئیس و عضو بدون در نظر گرفتن رای و موافقت اعضای دیگر فرهنگستان و تنها متکی بر رای اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی اقدام شد. موضوعی که منتقدان آن را ورود یک نهاد غیرتخصصی برای انتخاب اعضای یک مجموعه کاملا تخصصی تفسیر کرده و آن را «خلاف عرف آکادمیک» توصیف می‌کنند.

فرهنگستان علوم چرا شکل گرفت؟

فرهنگستان علوم موسسه‌ای با شخصیت حقوقی و وابسته به نهاد ریاست جهموری است. این نهاد ملی در تمام کشور‌های جهان با عنوان فرهنگستان علوم شناخته می‌شود و هدف از آن ارتقای علم، دانش و تشویق به پژوهش است. 

فرهنگستان علوم ایران نخستین بار در ۱۳۵۳ آغاز به کار کرد و بعد از انقلاب به صورت رسمی از سال ۱۳۶۹ مجددا شکل گرفت. 

گروه فرهنگستان شامل چهار فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، علوم پزشکی، هنر و علوم و متشکل از اعضای پیوسته، افتخاری، وابسته و مدعو است. اعضای افتخاری مادام‌العمر بوده و همانند اعضای پیوسته به حساب می‌آید. اعضای وابسته هم برای دوره چهار ساله انتخاب و انتخاب مجدد آن‌ها امکان‌پذیر نیست. گروه مدعو برای فعالیت در فرهنگستان علوم به مدت ۲ سال انتخاب و همانند اعضای وابسته انتخاب مجدد آن‌ها میسر نیست. 

هر چند تغییرات در این مجموعه یکی از اصول اساسنامه‌ای آن به حساب می‌آید، اما در این سال‌ها مجمع عمومی این فرهنگستان متشکل از اعضا و متخصصین به موضوع تغییر اعضا رسیدگی می‌کرده است. اتفاقی که اخیر از یداختیار این مجمع خارج و در شورای عالی انقلاب فرهنگی انجام می‌شود.

بنای این تغییرات اما در سال ۱۳۸۸ نهاده شد. در آن سال به علت برخی تحولات سیاسی در کشور، به دستور محمود احمدی‌نژاد رئیس جمهور وقت، ریاست فرهنگستان پزشکی از ایرج فاضل به علیرضا مرندی و ریاست فرهنگستان هنر نیز از میرحسین موسوی به علی معلم‌دامغانی سپرده شد. این موضوع نخستین بدعت‌های سیاسی را در این مجموعه دامن زد. هر چند حسن روحانی رئیس جمهور پیشین، خود را مقابل اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی که اغلب غیرهمسو با او بودندظف قرار نداد و به تغییر در این حوزه خطر نکرد، اما ابراهیم رئیسی در میان همسویانش در این شورا نه تنها دست به تغییرات زده که حتی دامنه اختیارات مجمع عمومی این فرهنگستان را هم مخدوش کرده است.

در همین باره مهدی گلشنی، استاد دانشگاه صنعتی شریف و عضو فرهنگستان چندی پیش در واکنش به استعفای رضا داوری‌اردکانی از ریاست این فرهنگستان و انتخاب رئیس و تعدادی عضو جدید برای این فرهنگستان، این کار را خلاف عرف جهانی آکادمی‌های علوم دانست و گفت: «اعضای آکادمی‌های علوم توسط مجمع ‌عمومی‌شان انتخاب و تصویب می‌شوند. بنده خودم عضو آکادمی علوم جهان اسلام هستم. در آنجا دقیقاً به این طریق عمل می‌شود. چند فرهنگستان کشورهای مختلف مانند مالزی، رومانی و ... را هم بازدید کرده‌ام. این گونه نیست که عده‌ای از طرف دولت انتخاب و به‌ عنوان عضو فرهنگستان معرفی شوند».

وی ادامه داد: «اگر شورای عالی انقلاب فرهنگی بخواهد این قضیه را تصویب کند، من ایرادی نمی‌بینم، ولی باید اعضاء یا رئیس توسط مجمع عمومی فرهنگستان معرفی شود. چون اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی اشرافی به وضعیت فرهنگستان علوم ندارند؛ اینکه بیایند و اعضا و رئیس را خودشان انتخاب و تصویب کنند، خلاف عرف آکادمیک است». 

سابقه دخالت شورای عالی انقلاب فرهنگی در  امور غیر مرتبط

در حالی هر ساله بودجه شورای عالی انقلاب فرهنگی افزایش قابل‌توجهی پیدا می‌کند که نارضایتی‌ها در خصوص دخالت این مجموعه در سایر امور هم بالا می‌رود. 

همین چندی پیش در نشست کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس، اعضا از ورود غیرقانونی شورای عالی انقلاب فرهنگی به حوزه قانونگذاری انتقاد کردند. بر اساس گزارش خبرگزاری صداوسیما؛ احمد نادری، نایب رئیس کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس گفته بود: «تأکید ما همواره بر این است که شورای عالی انقلاب فرهنگی حق قانونگذاری ندارد و فقط می‌تواند سیاستگذاری کند».

نادری به مصوبات غیرقانونی شورای عالی انقلاب فرهنگی در زمینه «نحوه برگزاری کنکور» و مصوبه این شورا درباره «مجوزدهی به سایر دانشگاه‌ها» انتقاد کرد و افزوده بود: «مورد نخست به گسترش بی‌عدالتی می‌انجامد و مورد دوم قطعا موجب تضعیف بار علمی کشور می‌شود؛ به همین دلیل شورا باید از تصمیمات غیرکارشناسی دست بکشد».

این دخالت‌ها به گونه‌ای شدت گرفت که حتی صدای رئیس کل سازمان نظام پزشکی کشور را هم درآورد. محمد رئیس‌زاده، با انتقاد از مصوبات این شورا در خصوص بحث افزایش ظرفیت پذیرش دانشجوی پزشکی و همچنین دندان‌پزشکی در دانشگاه‌های علوم پزشکی، گفت: «مشکلی که در حال حاضر در کشور داریم، این است که برخی نهادها به جای نظارت و راهبری، در مقام نهادهای اجرایی تصمیم‌گیری می‌کنند. این اشکال دارد و ما نسبت به آن اعتراض داریم. دلیلی ندارد که شورای عالی انقلاب فرهنگی به جای وزارت بهداشت، میزان افزایش ظرفیت تعیین کند، بلکه شورای انقلاب فرهنگی باید بگوید که نیاز جامعه و کشور این میزان است و به وزارت بهداشت اعلام کند که برای رفع این نیاز سیاست‌گذاری کند. اینکه ما وزارت بهداشت و نهادهای تصمیم‌گیر را حذف و خودمان تصمیم‌گیری کنیم، آن هم بدون نظر حوزه‌های کارشناسی، حتما چیز خوبی از آب درنخواهد آمد».

همین چندی پیش بود که مجلس، دیوان عدالت اداری را از رسیدگی به تخلفات شورای عالی انقلاب فرهنگی منع کرد. بسیاری این مصوبه را لایه محافظتی بیشتر برای یک نهاد غیر‌پاسخگو مثل شورای عالی انقلاب فرهنگی دانستند که آثار گران آن به زودی ظاهر می‌شود. مصوبه‌ای که به نظر می‌رسد در مورد اخیر فرهنگستان علوم راه را برای رسیدی دیوان عالی عدالت اداری هم می‌بندد و کار را به کل از دست اعضای مجمع عمومی خارج و دستان این شورا را برای دخالت در همه امور  بازتر می‌کند.

رئیس فرهنگستان علوم در روشی خارج از قاعده ۱۷ نفر را به عضویت پیوسته فرهنگستان درآورد

روزنامه پیام ما نوشت: محمدرضا مخبر دزفولی، رئیس فرهنگستان علوم، ۲۷ شهریور ماه ۱۷ نفر را خارج از قاعده و مراحل رسمی انتخاب اعضا طی حکمی به عضویت پیوسته این فرهنگستان درآورد. این خبر را یکی از اعضای وابسته فرهنگستان که خواست نامش فاش نشود به «پیام ما» می‌دهد. ۳ روز بعد از این حکم هم رضا فرجی دانا، وزیر اسبق علوم و استاد دانشگاه تهران پس از پانزده سال فعالیت در فرهنگستان علوم به عنوان عضو وابسته و بیست ماه دبیری این فرهنگستان، در نامه‌ای خطاب به مخبر دزفولی از سمت خود کناره گرفت. او رونوشتی از این نامه را به دبیر مجمع عمومی فرهنگستان، رئیس گروه علوم مهندسی و رئیس شاخهٔ برق و کامپیوتر ارسال کرده است. فرجی‌دانا در نامه‌اش آورده: «دخالت مرجع سیاستگذار شورای عالی انقلاب فرهنگی در انتصاب عده‌ای به عضویت پیوسته فرهنگستان علوم بدون کسب نظر و رای مجمع عمومی فرهنگستان»، علت این استعفا بوده است.

وزیر اسبق علوم، این دخالت‌ها را بدعتی تاریخی در طول حیات فرهنگستان علوم از آغاز تاسیس آن خوانده و آورده است: «این اقدام بر مرجعیت علمی فرهنگستان علوم در سطح ملی و بین‌المللی و زیر سوال بردن اعتبار جهانی آن صدمات جبران‌ناپذیری می‌زند.»

انتصاب خارج از قاعده چهره‌های سیاسی در فرهنگستان علوم

یکی از اعضای وابسته فرهنگستان علوم که خواست نامش فاش نشود، دربارهٔ آنچه این روزها در فرهنگستان علوم می‌گذرد به «پیام ما» می‌گوید: «شورای عالی انقلاب فرهنگی در دههٔ ۸۰ و ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد مصوبه‌ای را ارائه کرد که عضویت بعضی از افراد در فرهنگستان علوم با صلاحدید این شورا و تصویب رئیس فرهنگستان علوم اتفاق بیفتد.» او با اشاره به اینکه این مصوبه در زمان ریاست داوری اردکانی اجرا نمی‌شد، افزود:‌ «با روی کار آمدن رئیس جدید فرهنگستان علوم از شهریور امسال، برای ۱۷ نفر بدون نظر مجمع عمومی به طور مستقیم، حکم عضویت پیوسته فرهنگستان صادر شده است.» به گفته او، ۲ تا ۳ نفر از این افراد پیش از این به عنوان عضو مدعو با فرهنگستان علوم همکاری می‌کردند اما باقی چهره‌های سیاسی هستند که با حکم مستقیم به عنوان عضو پیوسته فرهنگستان منصوب شده‌اند. این عضو وابستهٔ فرهنگستان با اشاره به اینکه رسیدن به پایهٔ عضویت پیوسته فرهنگستان علوم از رسیدن به درجهٔ استاد تمامی دانشگاه نیز سخت‌تر است، می‌گوید: «صد نفر به عنوان عضو وابسته و ۵۰ نفر به عنوان عضو پیوسته در فرهنگستان فعالیت می‌کنند. در هر دوره، مجمع عمومی باید برای هر تغییری در ساختار اعضای پیوسته رأی دهد. همچنین برای اینکه عضوی از اعضای وابسته به عضویت اعضای پیوسته درآید، باید به طور منظم با فرهنگستان علوم همکاری کرده باشد و استحقاق علمی او در مجمع عمومی بررسی شده و با رأی اعضا به عنوان عضو پیوسته انتخاب شود.»

۱۷ عضو پیوسته فرهنگستان علوم، چه کسانی هستند؟

«پیام ما» اسامی ۱۷ عضو جدید را که بدون رأی‌‌گیری از مجمع عمومی فرهنگستان به عضویت پیوسته درآمده‌اند، به دست آورده که به شرح زیر است:

دکتر پرویز داودی (معاون اول رئیس‌جمهوری در دولت محمود احمدی‌نژاد)، دکتر منصور کبگانیان (عضو شورای‌عالی انقلاب فرهنگی)، دکتر حسین بهاروند (عضو هیئت علمی پژوهشگاه رویان)، آیت‌الله علی اکبر صادقی رشاد (عضو شورای‌عالی انقلاب فرهنگی)، دکتر فرهاد رهبر (دستیار اقتصادی رئیس جمهوری و مشاور اقتصادی آستان قدس رضوی)، دکتر محمدعلی زلفی‌گل (وزیر علوم، تحقیقات و فناوری)، دکتر محمد مهدی زاهدی (رئیس کمیسیون آموزش مجلس و وزیر علوم در دولت احمدی‌نژاد)، دکتر محمد سلیمانی (وزیر ارتباطات در دولت احمدی‌نژاد و عضو جبهه پایداری)، دکتر مجتبی شمسی‌پور (رئیس انجمن شیمی ایران)، دکتر محمدمهدی طهرانچی (رئیس دانشگاه آزاد اسلامی)، دکتر محمدمهدی علیشاهی شیرازی (چهرهٔ ماندگار مهندسی مکانیک کشور)، دکتر سید مهدی قمصری (عضو شورای مرکزی نظام دامپزشکی کشور)، دکتر سید فضل‌الله موسوی (عضو سابق حقوقدان شورای نگهبان)، دکتر علی‌اکبر موسوی موحدی (رئیس انجمن بیوشیمی فیزیک ایران)، دکتر سید محمدرضا هاشمی گلپایگانی (وزیر فرهنگ و آموزش عالی در دولت هاشمی رفسنجانی)، دکتر معصومه اسماعیلی (رئیس انجمن مشاوره ایران) و دکتر نسرین سلطانخواه (معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور در دولت احمدی‌نژاد)