یکی از مسائلی که در انتخاب رئیس‌جمهور آینده، باید مد نظر ملت قرار بگیرد و در انتخاب خود بسیار به آن توجه کنند، بحث سیاست خارجی و گفتمانی است که هر یک از نامزدها در این حوزه دارند. با توجه به شرایط حساس منطقه و همچنین روی کار آمدن شخصیتی افراطی مانند ترامپ در آمریکا بسیاری از کارشناسان و صاحبنظران، بیم آن را دارند که تندروی‌ها در سیاست بین‌الملل جلوی درک و تفاهم عقلانی را بگیرد و ترامپ نشان داده که از یک تندروی تمام عیار چیزی کم ندارد.
ترامپ با حکم‌های عجیب خود، تهدید شدید کره‌شمالی و حمله موشکی بی‌منطق به خاک سوریه نشان داد که مرد رفتارهای نسنجیده و غیرمنطقی است و دربرابر چنین شخصیتی باید رفتارهای منطقی، عقلانی و سنجیده در دستور کار قرار داد تا مبادا بهانه‌جویی‌های ترامپ، برای کشور و مردم ایران مشکل‌ساز شود. حسن روحانی در دور اول ریاست‌جمهوری خود موفق شد چنین رویکردی را در پیش گیرد تا ضمن حفظ کیان و استقلال کشور، قدرت‌های جهانی را وادار به پذیرش خواست ایران کند. امتیازی که در برجام برای ایران حاصل شد، چنان است که هنوز هم ترامپ تلاش بسیار می‌کند که بتواند دیگر کشورهای طرف معاهده را راضی به برهم‌زدن برجام کند.
چنین رفتاری او را در موضع ضعفی قرار داده که حتی برخی سیاستمداران غربی او را نکوهش کرده‌اند. می‌توان ادعا کرد که اکثر صاحبنظران بر این باورند که هر سیاستی جز سیاست دولت روحانی در عرصه خارجی پیش گرفته شود، باعث بالا رفتن دوباره تنش خواهد شد. از سوی دیگر نوع روابط ایران با کشورهایی مانند روسیه، عربستان، آمریکا و کشورهای اروپایی، مساله‌ای است که باید با یک سیاست کلان و استراتژی مشخصی دنبال شود و روابط دوجانبه ایران با این کشورها بسیار حائز اهمیت است. برای بررسی این موضوع و تحلیل عملکرد روحانی در دولت یازدهم با هرمیداس باوند، استاد دانشگاه و تحلیلگر مسال بین‌المللی، گفت‌وگویی کردیم که در ادامه مي‌خوانید.
دولت روحانی در عرصه سیاست خارجی تا چه اندازه توانسته موفقیت به دست آورد و تا چه اندازه در پیاده کردن برنامه‌های خود موفق بوده است؟
دولت می‌توانست فراتر از برجام اندیشیده و مشکلات و موانع بر سر راه سیاست خارجه ایران، با قدرت‌های مطرح دنیا را حل و فصل کند. در دولت فعلی گرایش قابل توجهی به روسیه در سیاست خارجی به وجود آمده است. همکاری ایران و روسیه در این دولت به حدی افزایش یافته که برخی در مورد روابط ایران و روسیه از واژه «رابطه استراتژیک» استفاده می‌کنند. در صورت پیروزی مجدد روحانی در انتخابات، وی باید در دولت بعدی خود دو نکته را مورد نظر قرار دهد. اول اینکه سیاست خارجی ایران در بعد منطقه‌ای باید تقویت شود و دوم اینکه به اعتقاد من بسیار اهمیت دارد که رابطه با روسیه مثبت باشد، اما رابطه استراتژیک با روسیه را به نفع ایران نمی‌دانم.
چون شرایط منطقه پیچیده شده و امکان هرگونه اتقاقی در منطقه خاورمیانه دور از ذهن نیست. در این شرایط انتخاب شرکای استراتژیک باید با دقت صورت بگیرد. در مجموع دستاورد هسته‌ای دولت روحانی مثبت تلقی می‌شود. هرچند تردیدهایی با روی کار آمدن ترامپ در مورد برجام به وجود آمده است، اما انتظار این است که در دولت بعدی، آقای روحانی از آزادی عمل بیشتری برخوردار شده و در بعد داخلی هم فضای سیاسی را بیشتر مد نظر قرار دهد. هرچند طرف مقابل در مقابل این مهم ایستادگی خواهد کرد اما این انتظار وجود دارد که روحانی در دولت دوم خود در بعد داخلی و خارجی تصمیمات مهمی اتخاذ کند.
درآمریکا دولتی مستقر است که ظرف چند ساعت تصمیم به حمله موشکی به سوریه می‌گیرد. در چنین حالتی روحانی در دولت آینده خود چه رویکردی باید اتخاذ کند تا بتواند از دامنه تاثیر رفتارهای غیرمنطقی آنها بکاهد؟
ترامپ هیچ‌گونه پیشینه سیاسی‌ای ندارد. در نتیجه تصمیماتی اتخاذ می‌کند که بلافاصله این تصمیمات با واکنش مواجه می‌شود. وی با اقدامات غیرقابل پیش‌بینی در سوریه و افغانستان قصد دارد کلاهی برای خود در آمریکا بدوزد. در آینده زمانی که ترامپ با واقعیت‌های منطقه روبه‌رو شود کمتر دست به چنین اقداماتی خواهد زد. ترامپ در مساله پناهندگان، عدم صدور ویزا برای شش کشور مسلمان، اعمال تغییر در بیمه تامین اجتماعی اوباما و ایجاد دیوار حائل با مکزیک با نافرجامی روبه‌رو شده است. درنتیجه وی قصد دارد شکست‌های خود را با حمله به سوریه و اقدامات این چنینی جبران کند. هرچند این اقدام از سوی کشورهای عربی و برخی کشورهای اروپایی تایید شد اما در آینده چنین اقداماتی را از ترامپ نخواهیم دید، زیرا واکنش‌های زیادی به اقدام ترامپ در سوریه صورت گرفته است. در نتیجه وجود یک دولت با انگیزه‌های دیپلماتیک در ایران هرگونه بهانه را از آمریکا می‌گیرد.
وزیر امور خارجه آمریکا در تماس با روس‌ها تاکیدکرده روسیه بین آمریکا و ایران یکی را انتخاب کند. این سیاست می‌تواند آسیب‌های بسیاری را برای کشور ما به همراه داشته باشد. استراتژی ایران در مقابل این سیاست آمریکا چه می‌تواند باشد که علاوه بر حفظ منافع خود، بتوانیم چنین رفتارهایی از سوی ترامپ را بی‌اثر کنیم؟
در گذشته روسیه به دلیل مساله اوکراین تحت تحریم آمریکا و کشورهای اروپایی قرارگرفت، اما پوتین از زمین بازی سوریه استفاده کرد تا وارد معادلات بین‌المللی شود و به بهانه سوریه با آمریکا گفت‌وگوی سازنده بر قرار کند. روسیه در سوریه به دنبال رضایت نسبی آمریکا است تا در مقابل این رضایت، امتیازاتی را دریافت کند. البته حتی اگر آمریکا چنین درخواستی از روسیه نداشت باز هم پوتین به دنبال حل مساله سوریه بود. اولویت استراتژیک روسیه، آمریکا است. روسیه مانند هر کشوری به دنبال منافع خود است. به این دلیل است که ایران باید در رابطه خود با روسیه بسیار آگاهانه رفتار کند.
برخی اعتقاد دارند آینده جهان در سوریه رقم می‌خورد. همان‌طور که در سال‌های پایانی جنگ جهانی دوم آینده جهان در کنفرانس تهران رقم خورد. با در نظر گرفتن این فرضیه، ایران بهتر است چه نکاتی را در نظر بگیرد تا در معادلات آینده جهان و منطقه نقش بیشتری ایفا کند و بتواند کماکان دست برتر در مذاکرات سوریه و در مجموع در مسائل منطقه داشته باشد؟
هر تصمیمی که در مورد سوریه گرفته شود می‌تواند آینده ایران در معادلات بین‌المللی را رقم بزند. درحال حاضر تلاش‌های زیادی صورت می‌گیرد که گروه‌های مخالف اسد در آینده سوریه نقش داشته باشند. دراین صورت این گروه‌ها به ایران نگاه مثبتی نخواهند داشت. همه چیز به توافق نهایی بستگی دارد. البته بین دولت سوریه و آقای کری توافقاتی وجود داشت که بعد از ایجاد آرامش گروه‌های میانه رو و دولت بشار اسد با یکدیگر ائتلاف کنند و درمرحله بعد، انتخاب آزاد زیر نظر سازمان ملل صورت بگیرد که فرایند آن انتخابات نظم جدیدی در دولت آینده سوریه به وجود آورد. ضمن اینکه بشار اسد محترمانه به حاشیه برود. این توافق زمان اوباما صورت گرفته بود. آمریکایی‌ها با حضور اسد در نطام آینده سوریه مشکل داشتند اما روس‌ها در این مورد چانه‌زنی می‌کردند و در عین حال با کنار رفتن اسد مخالفت چندانی نداشتند. حمله ترامپ به پایگاه نظامی در سوریه شرایط بازی را تغییر داده است. مساله سوریه با کنفرانس تهران در بعد از جنگ جهانی دوم متفاوت خواهد بود. در کنفرانس تهران، ایران به عنوان یکی از اعضای متفقین شناخته شد. در این کنفرانس تصمیمات جدیدی گرفته نشد و تنها تصمیمات قبلی تکمیل گشت که این تصمیمات در انتها منجر به تشکیل سازمان ملل شد، اما حل مساله سوریه پیامد تعدیل‌کننده‌ای در مورد روس‌ها با غرب دارد. البته در صورتی که روسیه مواضع خود را در اوکراین تعدیل کند؛ زیرا در غیر این صورت نگاه مشترک آمریکا و روسیه به حل مشکلات بین‌المللی مخدوش می‌شود.
بعد از حمله نظامی ترامپ به سوریه شاهد واکنش ایران، روسیه و چین به این اقدام بودیم و یکی از مقامات نظامی روسیه بعد از این حمله به نوعی از پیمان نانوشته نظامی بین این سه کشور سخن به میان آورد و حتی برخی اعلام کردند درصورت حمله مجدد آمریکا به سوریه، این امکان وجود دارد که نوعی درگیری نظامی بین آمریکا و روسیه به وجود آید. باتوجه به مناسبات جهانی و منافع دو کشور، تا چه اندازه احتمال درگیری این دو کشور وجود دارد؟
به هیچ‌وجه کشورهای بزرگ به خاطر کشوری مانند سوریه با یکدیگر درگیر نمی‌شوند، اما برای اینکه موضع ضعف آنها مشخص نشود عموما از موضع قدرت با مساله سوریه مواجه می‌شوند. در نتیجه واکنش پوتین به اقدام موشکی ترامپ در سوریه طبیعی است، زیرا اگر روسیه این اقدام را تایید می‌کرد خط و مشی خود را زیر سوال می‌برد. ممکن است اقدام آمریکا در سوریه مذاکرات را تعدیل کند اما روسیه تنها از سوریه استفاده ابزاری می‌کند تا به معادلات و تعاملات با جهان غرب و اروپا بازگردد.
زمانی که به خاورمیانه نگاه می‌کنیم به صورت فرضی تمامی کشورهایی را که درگیر مناقشه در این منطقه هستند، تقسیم شده بین دولت و تروریست‌ها و سایر گروها می‌یابیم. عراق، لیبی، یمن و سوریه این ادعا را تایید می‌کنند. آیا این تقسیمات فرضی بیانگر اجرایی شدن طرح‌هایی چون خاورمیانه بزرگ نیست؟
چهار قدرت مسلم در خاورمیانه وجود دارد؛ ایران، ترکیه، مصر و عربستان این چهار کشور هستند. در قانون اساسی عراق نظام فدرالیسم پیش‌بینی شده، البته نحوه ایجاد فدرال در این کشور هنوز مورد بحث است. برخی اعتقاد به تقسیم عراق به سه بخش کرد، شیعه و سنی دارند. دولت فعلی عراق به فدراسیون بر اساس تقسیم استان‌ها تاکید دارد. در مورد سوریه شرایط فرق می‌کند. علوی‌ها، مسیحی‌ها و دروزی‌ها، کردها، سنی‌ها و ارمنی‌ها شهروندان این کشور هستند. در فرض کردها و علوی‌ها جدا شوند، آنگاه سایر گروه‌ها در کجا متمرکز خواهند شد؟ بنابراین اجرای طرح خاورمیانه بزرگ در مورد سوریه با مشکل روبه‌رو خواهد شد، زیرا واحد‌های کوچک در سوریه توان ادامه حیات ندارند و اگر چنین شود بخشی از خاک سوریه باید به کشورهای همسایه ملحق گردد.
اردن، عراق و لبنان باید بخش‌هایی از این کشور را به کشور خود ملحق کنند. در زمان‌های قبل لبنان و سوریه به عنوان شامات تلقی می‌شد؛ در نتیجه ممکن است لبنان و سوریه یکی شوند، زیرا سوریه به لحاظ تاریخی لبنان را حیاط خلوت خود می‌داند، یمن هم همین‌طور، امکان توافق در مورد این کشور با توجه به کنشگران آن به سادگی وجود ندارد. اگر قرار باشد خاورمیانه تقسیم شود، این مورد شامل حال عربستان هم خواهد شد. از سوی دیگر ترکیه و ایران در مورد اقلیم کردستان نظری مخالف دارند. البته موضع ایران نسبت به کردها باید متفاوت از موضع عراق و ترکیه باشد. کردها باید ایران را مرجع و پناهگاه خود بدانند. طرح خاورمیانه بزرگ مطرح شده است، اما علائم خاصی در حال حاضر در این مورد مشاهده نمی‌شود. از بهار عربی این‌گونه تعبیر شد که مردمسالاری به جای اینکه از خارج تامین شود، از داخل شعله‌ور گردد که البته این طرح به فاجعه بدل شد. عراق قرار بود الگوی خاورمیانه بزرگ باشد اما این الگو عملا اجرایی نشد.
انتخابات ایران به‌زودی برگزار خواهد شد. نتیجه این انتخابات در نگاه سایر کشورها به ایران چه تغییری ایجاد خواهد کرد و تا چه اندازه این انتخابات برای کشورمان سرنوشت‌ساز خواهد بود؟
کشورهای اروپایی انتخابات ایران را مورد بررسی قرار خواهند داد و برای آنها مهم است که چه کسی در ایران روی کار بیاید تا سیاست‌های خود را بر اساس نتیجه انتخابات ایران تنظیم کنند. آنها یک رئیس‌جمهور اصولگرا را در مسیر حل اختلافات خود با ایران تلقی نمی‌کنند. یک دولت متعادل که به جناح اصلاح‌طلب نزدیک باشد، بیشتر مورد توجه اروپایی‌هاست، زیرا آنها می‌دانند که تندروها در مسیر حل مشکلات گام برنخواهند داشت.
آنها در شرایط فعلی با توجه به اینکه اعتدالگرایان در راس کار هستند، رابطه بهتری برقرار کرده‌اند. اروپایی‌ها درطول تاریخ با توجه به برجام و قبل از آن در دوران اصلاحات به حضور در بازارهای ایران تمایل پیدا کرده‌اند. ایران قویا نیاز به جذب سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال تکنولوژی پیشرفته دارد. تجربه نشان داده که دولت‌های اصولگرا به نهادگرایی در اقتصاد علاقه دارند و این موجب می‌شود که اروپایی‌ها فضا را برای سرمایه‌گذاری در داخل ایران مساعد نبینند. اگر هم الان قراردادهای خود را اجرا نمی‌کنند به این علت است که به لحاظ حقوقی برای سرمایه‌گذاری نگرانی‌هایی دارند. در نتیجه کسانی باید امور اجرایی و اقتصاد را در دست داشته باشند که به تنش‌زدایی در روابط بین‌الملل اعتقاد داشته باشند.
- 9
- 1
