پس از آن که ویروس کرونای جدید اکثر جهان را به تعطیلی کشاند، پاندمی همچنان در حال شیوع است. تعداد اندکی از متخصصان حدس می‌زدند که در این نقطه نه یک واکسن بلکه تعداد زیادی واکسن داشته باشیم و ۳ میلیارد دُز هم از قبل تحویل داده شده باشد. ویروس کرونا، همزمان، به گونه‌های فوق‌العاده انتقال‌پذیری تکامل یافته است که ساده‌تر گسترش می یابند. برهمکنش این متغیّرها وضعیت ماه‌ها و فصول آینده را مشخص خواهد کرد. بنابراین در اینجا سه اصل ساده برای فهم نحوه‌ی ارتباط آن متغیّرها را می‌آوریم. هر کدام از این‌ها توضیحات و خرده‌تفاوت‌هایی دارند اما در کنار هم می‌توانند به عنوان راهنمایی برای آینده‌ی نزدیک پیشِ روی‌مان عمل کنند.
۱. واکسن‌ها هنوز هم گونه‌های مختلفِ ویروس را از پای درمی‌آورند
واکسن‌ها همیشه مجبور بوده‌اند با گونه‌های مختلفی روبرو شوند: گونه‌ی آلفا (که با عنوان B.1.1.7 نیز شناخته می‌شود) در حالی‌که اولین کارزارهای واکسیناسیون کووید ـ۱۹ داشت آغاز می‌شد، در سراسر جهان در حال گسترش بود. واکسن‌ها در تست‌های دنیای واقعی هم پیوسته وعده‌های فوق‌العاده‌شان را برآورده کرده‌اند. واکسن‌های فایزر و مدرنا بیش از ۹۰ درصد خطر ابتلا به بیماریِ همراه با علائم را کاهش می‌دهند؛ واکسنِ هنوز مجوزنگرفته نوواواکس نیز همین کار را می‌کند. بهتر این که واکسن‌های موجود امکان گسترش ویروس توسط افراد مبتلا را دست‌کم تا پنجاه‌درصد، و احتمالاً بیشتر، کاهش می‌دهند. در موارد نادری که ویروس موفق می‌شود، موارد ابتلا معمولاً خفیف‌تر و کوتاه‌ترند و بار ویروسی کمتری دارند. تا روز ۲۱ ژوئن، مرکز پیشگیری و کنترل بیماری‌ها (CDC) در بین افراد واکسینه‌شده فقط ۳،۹۰۷ مورد بستری و ۷۵۰ مورد مرگ گزارش کرده است.
آیا گونه دلتا (که به آن B.1.617.2 نیز می‌گویند) می‌تواند این تصویر را تغییر دهد؟ داده‌های بریتانیا نشان می‌دهد که قدرت انتشار دلتا ۳۵ تا ۶۰ درصد بیشتر از گونه آلفایی است که خودِ آن ۴۳ تا ۹۰ درصد بیشتر از ویروس اصلی انتقال‌پذیرتر است. ( هرچند هنوز معلوم نیست، اما ممکن است دلتا کُشنده‌تر هم باشد). در حال حاضر گونه دلتا علت ۸۳ درصد از موارد ابتلای جدید در ایالات متحده است.
با این حال واکسیناسیون کامل ــ‌با تأکید شدید بر کامل‌ــ حتی در برابر گونه دلتا هم مؤثر است. طبق مطالعه‌ای که در بریتانیا انجام شده، تزریق دو دُز از واکسن فایزر هنوز هم ۸۸ درصد در جلوگیری از ابتلای همراه با علائمِ ناشی از گونه دلتا و ۹۶ درصد در جلوگیری از بستری‌شدن در بیمارستان مؤثر است (هرچند تزریق یک دُز از آن تنها ۳۳ درصد در متوقف‌ساختنِ ابتلای همراه با علائم مؤثر است.
اما ویروس کرونا می‌تواند بی آن که موجب بیماری شدید شود، مشکلاتی جدی ایجاد کند. از آنجا که افراد می‌توانند، بی آن که کارشان به بستری‌شدن در بیمارستان بکشد، به کووید طولانی مبتلا شوند، این پرسش باقی است که آیا حتی اگر واکسن‌ها ضرب دلتا را بگیرند، هنوز هم می‌تواند علائم طولانی‌مدت ایجاد کند؟ گزارش‌های افواهی از کسانی که به عوارض بلندمدت دچار شده‌اند اما علائم‌شان پس از واکسیناسیون کاهش یافته، چه بسا حاکی از امر دیگری باشد؛ اما بیل هنیج، متخصص اپیدمیولوژیک در هاروارد، به من گفت: «هنوز آن‌قدری نمی‌دانیم که بتوانیم چیزی بگوییم».
هنیج میگوید پرسش مهم دیگری که ما واقعاً باید بفهمیم، ماهیت و چگونگی انتقال از موارد با اوج عفونت است. نکته نگران‌کننده این است که در مطالعه‌ای جدید در هنگام شیوع دلتا در فصل بهار در هند ، چندین مورد ابتلا ثبت شده است: در این مورد خاص، کارکنان درمانی‌ای که به طور کامل با واکسن آسترازنکا واکسینه شده بودند [باز هم] به دلتا آلوده شدند و آن را هم انتقال دادند.
اگر سایر واکسن‌ها آسیب‌پذیری‌های مشابهی داشته باشند، ممکن است افراد واکسینه‌شده هم مجبور به ماسک‌زدن در فضاهای داخلی باشند تا از سرایت‌دادنِ ویروس به جمعیت‌های واکسینه‌نشده جلوگیری کنند، خصوصاً در دوره هایی که انتقال ویروس در جامعه بالاست. راویندرا گوپتا، میکروبیولوژیست بالینی دانشگاه کمبریج، که این مطالعه را رهبری کرده، میگوید: «متأسفانه این جهتی است که ویروس در پیش می‌گیرد». لس آنجلس کانتی و سازمان بهداشت جهانی توصیه کرده‌اند افراد واکسینه‌شده هم باید در فضاهای داخلی از ماسک استفاده کنند. این اقدامات منطقی به نظر میرسند، چرا که ....
۲. گونه‌های [مختلف ویروس] افراد واکسینه‌نشده را له می‌کنند
افراد واکسینه‌شده بیش از همیشه در برابر گونه‌های ویروس ایمن‌اند، اما افراد واکسینه‌نشده به سبب وجود گونه‌های مختلفِ ویروس بیش از هر زمان دیگری در معرض خطرند. هرچند آنها تا حدی از ایمنیِ دیگران بهره خواهند بُرد، ولی معمولاً به خوشه‌های اجتماعی و جغرافیایی‌ای هم شکل می‌دهند که بذر شیوع را حتی در بین جمعیت‌های بسیار واکسینه‌شده می‌پراکنند.
هنیج میگوید بریتانیا، که نیمی از جمعیت‌اش به‌طور کامل واکسینه شده‌اند، «می‌تواند داستانی هشداردهنده باشد». از زمان چیرگی گونه‌ی دلتا، موارد ابتلا در این کشور شش برابر شده است. موارد کووید طولانی احتمالاً از پی خواهد آمد. بستری‌شدن در بیمارستان تقریباً دو برابر شده است. این نشانه‌ای از شکست واکسن‌ها نیست، بلکه نشانه‌ی آن است که حتی کشورهای بسیار واکسینه‌شده هم میزبان انبوهی از افراد آسیب‌پذیرند.
حضور گونه دلتا به این معنی نیست که افراد واکسینه‌نشده محکوم به سرنوشتی شوم‌اند. هنگامی که گونه‌ی آلفا در قاره‌ی اروپا چیرگی یافت، بسیاری از کشورها تصمیم گرفتند از محدودیت‌هایشان نکاهند، و این باعث شد که آلفا موجب جهش بزرگی در شمار موارد ابتلا نشود. هودکرافت میگوید: «ما از عاملیت برخورداریم. گونه‌های مختلف ویروس کرونا زندگی‌مان را سخت‌تر می‌کنند، اما نمی‌توانند همه چیز را به ما دیکته کنند».
در ایالات متحده بیشتر ایالات، از قبل، بازگشایی شده‌اند. دلتا با سرعت بیشتری در نواحی‌ای گسترش می‌یابد که میزان واکسیناسیون پایین‌تر است، نواحی‌ای که آسیب‌پذیریِ ایمنی‌شان نشان‌دهنده‌ی آسیب‌پذیری اجتماعی‌شان است. آمریکایی‌های سیاه‌پوست و لاتین‌تبار از جمله گروه‌هایی هستند که بیش از بقیه احتمال دارد به سبب ابتلا به کوویدـ۱۹ بمیرند، اما کمترین احتمال واکسیناسیون هم متعلق به اینهاست! افراد با سیستم ایمنی معیوب ممکن است بهره‌ای از واکسیناسیون نبرند. کودکان زیر ۱۲ سال هنوز واجد شرایط دریافت واکسن نیستند. برخلاف بسیاری از کشورهای ثروتمند دیگر، سرعت واکسیناسیون در آمریکا به دلیل عدم‌دسترسی، عدم‌اطمینان و بی‌اعتمادی در حال کاهش است. تاکنون ، ۱۵ ایالت، که بیشترشان جنوبی هستند، هنوز نیمی از جمعیت بزرگسالان‌شان را واکسینه نکرده‌اند. هنیج میگوید: «تابستانِ جنوب را تماشا کنید. رنگ‌وبویی از آنچه احتمالاً در پاییز و زمستان خواهیم دید به ما می‌دهد».
در سطح جهانی نابرابری واکسنی حتی آشکارتر است. حدود ۷۰ درصد از ۳ میلیارد دُز واکسنی که در سراسر جهان توزیع شده، به فقط شش کشور تعلق گرفته است. دلتا هم‌اکنون دست‌کم در ۸۵ کشور شناسایی شده است. در حالی که آمریکا نگران سرنوشت ایالاتی است که فقط حدود ۴۰ درصد از جمعیت‌شان واکسینه شده‌اند، تنها ۱۰ درصد از مردم جهان، از جمله فقط ۱ درصد از آفریقا، به این مرحله رسیده‌اند. ویروس کرونا اکنون به جنوب آفریقا، آمریکای جنوبی و آسیای مرکزی و جنوب شرقی آسیا هجوم آورده است. تنها نیمی از سالْ گذشته است اما [تا همین جا] مردم امسال بیشتر از سال ۲۰۲۰ به ویروس کرونا مبتلا شده‌اند و به سبب ابتلا به آن مُرده‌اند. گونه‌های جدیدی هم هنوز در حال ظهور است. لامبدا، آخرین گونه‌ای که توسط WHO شناسایی شده، به گونه غالب در پرو بدل شده است و به سرعت در حال گسترش در آمریکای جنوبی است.
بسیاری از کشورهایی که در حفاظت از شهروندانشان سرآمدِ بقیه هستند، اکنون با تهدیدی سه‌گانه مواجه‌اند: آنها کوویدـ۱۹ را چنان به خوبی کنترل کرده‌اند که حالا از ایمنی طبیعی کمی برخوردارند، به واکسن دسترسی ندارند و دلتا محاصره‌شان کرده است. در آغاز سال جاری ویتنام فقط ۱۵۰۰ مورد کوویدـ۱۹ ثبت کرده بود، کمتر از بسیاری از زندان‌های انفرادی آمریکا، اما حالا در حالی که تنها ۱۹ درصد از مردمش واکسینه شده‌اند با شیوع عظیمی ناشی از گونه‌ی دلتا مواجه است. دیلن موریس، زیست‌شناس تکاملی در UCLA ، میگوید این که حتی ویتنام که قاطعانه در برابر کوویدـ۱۹ ایستادگی کرده بود حالا زیر فشار دلتا قرار دارد، نشانه‌ای از این است که چه بسا جهان وقت زیادی نداشته باشد.
به گفته‌ی موریس با گسترش سریع دلتا و گونه‌های دیگر «ترس بزرگ من این است که در مدتی نه چندان طولانی همه مردم جهان یا واکسینه شده باشند یا مبتلا». او نمی‌خواهد یک بازه‌ی زمانی مشخص کند، اما میگوید «نمی‌خواهم بر سرِ این که بیش از یک سال فرصت داریم شرط‌بندی کنم». کشورهای ثروتمندتر فکر می‌کنند که گونه‌های جدید از آنها چشم‌پوشی خواهند کرد، اما این فکر غلطی است چون...
۳- هرچه اصل شماره ۲ بیشتر ادامه یابد، احتمال این که اصل شماره‌ی ۱ همچنان معتبر باشد کمتر است
هرگاه ویروسی میزبان جدیدی را آلوده کند، از خود نسخه‌هایی با تفاوت‌های ژنتیکی کوچک ــ‌جهش‌هاــ به وجود می‌آوَرَد که مایه‌ی تمایز ویروس‌های جدید از منشاءهایشان می‌شوند. با گسترش اپیدمی، دامنه جهش‌ها نیز افزایش می‌یابد و ویروسهایی که حامل جهش‌های برترند امکان ظهور می‌یابند، مثلاً ویروسهایی که راحت‌تر گسترش یابند یا از سیستم ایمنی بدن بهتر عبور کنند و از نسخه‌های قبلی خود پیشی بگیرند. به این ترتیب به گونه‌های فوق‌العاده انتقال‌پذیری مانند آلفا و دلتا می‌رسیم. چنین می‌شود که چه بسا نهایتاً با گونه‌های مختلفی روبرو شویم که می‌توانند به‌راستی حتی افراد واکسینه‌شده را هم مبتلا کنند.
هیچ یک از دانشمندانی که با آنها صحبت کردم نمی‌دانند این اتفاق چه زمانی ممکن است رخ دهد، اما همه‌ی آنها موافقند که با طولانی‌شدنِ پاندمی این فرصت کوتاه‌تر می‌شود. گوپتا به من گفت: «ما باید فکر کنیم که این اتفاق حتماً رخ خواهد داد. هرچه امکان ابتلا بیشتر باشد، احتمال فرار ویروس از چنگ سیستم ایمنی بیشتر می‌شود».
اگر این اتفاق بیفتد، چه زمانی از آن باخبر می‌شویم؟ این اولین پاندمی در تاریخ است که در آن دانشمندان توالی ژن‌های یک ویروس جدید را تعیین و تکامل آن را بلادرنگ ردیابی می‌کنندـــ به همین دلیل است که ما اصلاً از گونه‌های مختلفِ این ویروس اطلاع داریم. نظارت ژنومی می‌تواند به ما بگوید کدام جهش در حال چیره‌شدن است و آزمایشات آزمایشگاهی می‌تواند نشان دهد که چگونه این جهش‌ها ویروس را تغییر می‌دهندـــ از این طریق است که می‌دانیم کدام گونه‌ها نگران‌کننده‌اند. اما حتی علی‌رغم آن که این کار «با سرعتی باورنکردنی دارد اتفاق می‌افتد»، به گفته‌ی هودکرافت «ما نمی‌توانیم هر گونه‌ای را که می‌بینیم آزمایش کنیم».
بسیاری از کشورها فاقد امکانات تعیین توالیِ ژنی هستند و کشورهایی که از این امکانات برخوردارند ممکن است به‌سادگی از این کار کلافه شوند. هنیج میگوید: «بارها و بارها شاهد بوده‌ایم که گونه‌های مختلفی در جاهایی ظاهر شده‌اند که تحت فشار فوق‌العاده‌ای هستند، چون این گونه‌ها باعث ایجاد امواج بزرگی می‌شوند. دلتا راهش را به هند باز کرد «اما ما فقط وقتی از آن باخبر شدیم که باعث ایجاد آلودگی در بریتانیا شدــ کشوری که متخصصان تعیین توالی زیاد و کار کمتری دارد». بنابراین اولین نشانه از ظهور گونه‌ای که واکسن‌ها را ناکار می‌کند احتمالاً افزایش در موارد ابتلا است. مایا ماجومد، متخصص اپیدمیولوژی در دانشکده‌ی پزشکی هاروارد و بیمارستان کودکان بوستون، به من گفت: «اگر افراد واکسینه‌شده کم‌کم بیمار و همراه با علائم وارد بیمارستان‌ها شوند، آن‌وقت تصویر خوبی از آنچه اتفاق می‌افتد خواهیم داشت».
بعید به نظر می‌رسد که به اندازه‌ی آغاز پاندمی آسیب‌پذیر باشیم. واکسن‌ها باعث ایجاد انواع آنتی‌بادی‌های محافظ و سلول‌های ایمنی در بدن می‌شوند، بنابراین فرار از چنگ همه آنها برای ویروس‌های مختلف کار دشواری است. حفاظتی که واکسن‌ها ایجاد می‌کنند از فردی به فرد دیگر متفاوت است، بنابراین حتی اگر ویروس از مجموعه‌ی سیستم ایمنیِ شخصی فرار کند، ممکن است هنگام جهش به میزبان جدید از بین برود. گوپتا به من گفت: «من فکر نمی‌کنم ناگهان با گونه‌ای مواجه شویم که از همه چیز فرار و واکسن‌های ما را به ناگاه بی‌فایده می‌کند. این اتفاق تدریجی خواهد بود: با هر تغییرِ مرحله‌ای در ویروس، بخشی از محافظتِ افراد از بین می‌رود. و افرادی که لب‌مرزی هستند ــ‌افراد آسیب‌پذیری که واکنش کاملی از خود نشان نداده‌اندــ هزینه‌اش را پرداخت می‌کنند».
اگر این اتفاق بیفتد، چه بسا افراد واکسینه‌شده به دُزهای تقویت‌کننده احتیاج داشته باشند. این موارد ممکن است: تجدیدنظر در واکسن‌های MRNA ای که مدرنا و فایزر تولید کرده‌اند، به ویژه در مقابل تغییر ویروس‌ها، قاعدتاً باید کار ساده‌ای باشد. ماریا ون کِرخووه، اپیدمیولوژییست بیماری‌های عفونی در WHO، به من گفت اما «اگر ما به دُزهای تقویت‌کننده نیاز داشته باشیم، نگرانی من این است که کشورهایی که قادر به تولید واکسن‌اند این کار را برای جمعیت خودشان انجام دهند و اختلاف و نابرابری در جهان حتی بیشتر هم شود».
بحث درباره گونه‌هایی که واکسن‌ها را ناکار کنند بازتاب بحث‌های اولیه درباره امکان پاندمیک‌شدنِ SARS-CoV-2 است. ماجومدر به من گفت: «ما به عنوان یک جامعه درباره وقایعِ کم‌احتمالی که عواقب گسترده‌ای دارند خیلی خوب نمی‌اندیشیم. ما باید برای آینده‌ای آماده شویم که دوباره داریم از واکسن جدید رونمایی می‌کنیم. باید بدانیم که آن کار را چگونه بهتر انجام دهیم». در این میان، حتی کشورهای واکسینه‌شده نیز باید به سرمایه‌گذاری در سایر تمهیداتی ادامه دهند که می‌توانند کوویدـ۱۹ را مهار کنند، ولی تاکنون به قدر کافی مورد استفاده قرار نگرفته‌اند: ارتقای دستگاه‌های تنفس مصنوعی، تست‌های سریع و گسترده، ردیابی هوشمندترِ تماس‌ها، ماسک‌های بهتر، مکان‌هایی که افراد بیمار را می‌تواند در آنها از بقیه جداسازی کرد و سیاست‌گذاری‌هایی نظیر مرخصی استعلاجی با حقوق. چنین اقداماتی همچنین باعث کاهش شیوع ویروس در جوامع واکسینه نشده و دادن فرصت‌های کمتری برای به‌وجودآمدن گونه‌ای از ویروس می‌شود که از سیستم ایمنی بدن فرار کند. ون کرخووه گفت: «من به شخصه از تأکید بر همه‌ی ابزارهای دیگری که در دست داریم خسته نمی‌شوم. این فقط واکسن نیست. ما از همه‌ی آنچه در دست داریم استفاده نمی‌کنیم».
تصمیم سازمان جهانی بهداشت برای نام‌گذاری گونه‌های مختلفِ این ویروس با الفبای یونانی به این معنی است که در نقطه‌ای احتمالاً با گونه‌ی امگا هم روبرو خواهیم شد. حالا این تصمیمات ماست که تعیین خواهد کرد که آیا این نام شوم با ویژگی‌هایی به همان اندازه شوم همراه است، یا این که امگا فقط صحنه‌ای نه چندان قابل‌توجه از پرده‌ی آخرِ این پاندمی خواهد بود.
*نویسنده: اد یونگ- ترجمه: نیما فاتح و دامون افضلی
- 12
- 4
