در جست‌وجوی خواب شیرین

همه چیز سرجایش است، نه از شلوغی بیمارستان‌ها خبری است و نه سروصدایی شنیده می‌شود، آدم‌ها، آرام و بی‌صدا از میان درِ آهنی کوچک ساختمان سبز به سالن می‌رسند و به انتظار می‌نشینند. همه چیز در آرامش می‌گذرد، همه هم برای همین آرامش آمده‌اند. این‌جا جای آشفته‌خوابان است، آنها که سرشان را راحت نمی‌گذارند و بخوابند، آدم‌هایی که تا صبح، در تقلای خوابی خوش به سر می‌برند، در جنگند با خودشان، با خواب‌شان و حسرت خواب راحت را سال‌هاست با خودشان به این طرف و آن طرف می‌کشند. کلینیک خواب، برای همین آدم‌هاست که صبح تا شب‌شان یا با خُروپُف کردن‌های بی‌وقفه می‌گذرد، یا مدام و تکرارشونده، از خواب می‌پرند، یا بی‌خوابند، دیر خواب‌شان می‌برد، زود بیدار می‌شوند، در خواب راه می‌روند، حرف می‌زنند یا مثل خیلی‌ها دندان‌های‌شان را به هم می‌فشارند.

کلینیک خواب بیمارستان بهارلو، یکی از مراکز درمانی است که برای درمان همین اختلا‌ل‌ها راه افتاده، ساختمانی در دل حیاط پردرخت بیمارستان بهارلو که برای همان آشفته‌خوابان است. پزشکان با تخصص ریه و گوش و حلق و بینی و مغز و اعصاب و طب کار و ... دوره‌های تخصصی خواب را گذرانده‌اند و حالا در این کلینیک، به درمان مراجعه‌کنندگان مشغولند. مراجعه‌کنندگان یا خروپف شبانه‌، آزارشان داده و ترس از سکته قلبی دارند، مثل آقای قاسمی، یا کم‌خوابند مثل خانم رحیمی: «مادر و مادر همسرم را آورده بودم بیمارستان بهارلو که متوجه کلینیک خواب شدم، اصلا نمی‌دانستم چنین کلینیکی داریم، سال‌هاست که مشکل خواب دارم و با قرص آلپرازولام می‌خوابم، خواب خوب همیشه آرزویم بوده.» چشم‌های خانم رحیمی حکایت از شب‌زنده‌داری دارد: «دیر خوابم می‌برد، صبح‌ها زود از خواب بیدار می‌شوم و دیگر نمی‌توانم بخوابم، دندان‌قروچه هم دارم، صبح که بیدار می‌شوم، تمام صورتم درد می‌کند.» هشت سالی می‌شود که او با قرص‌های خواب‌آور به رختخواب می‌رود و حالا از این شرایط به تنگ آمده: «بی‌خوابی زندگی‌ام را به‌هم ریخته، در کل ماه شاید تنها چند روز خواب راحت دارم، بقیه‌اش همیشه خسته‌، بی‌حال و عصبی‌ام.»

خانم رحیمی، تست خواب داده و حالا در انتظار ویزیت است، درست مثل آقای قاسمی که چند صندلی آن طرف‌تر نشسته:  «شب‌ها خروپف می‌‌کنم، خیلی برایم مشکل ایجاد کرده، دکترها می‌گویند ممکن است ایست یا سکته قلبی کنم.» او به توصیه پزشک از اراک آمده تا مشکلش را درمان کند.

خروپف نشانه خواب عمیق نیست

بیشتر مراجعان برای درمان خروپف آمده‌اند، اغلب مردان هستند، اما در میان‌شان زنان هم دیده می‌شوند که به گفته دکتر عرفانی با بالا رفتن سن، خروپف میان آنها هم شایع می‌شود، به‌ویژه پس از میانسالی و یائسگی. آمار دقیقی از شیوع اختلالات تنفسی که منجر به خروپف می‌شود، وجود ندارد، اما به گفته خسرو صادق‌نیت، دبیر انجمن علمی پزشکی خواب ایران و رئیس این کلینیک خواب، شیوع خروپف میان مردان، حدود ٢٤‌درصد است. این آمار میان زنان خیلی کمتر و حدود ١٠‌درصد است. شاید همین هم باعث شده تا خیلی از مراجعه‌کنندگان برای درمان این نوع اختلال به کلینیک خواب بروند و البته به گفته رضا عرفانی که متخصص گوش و حلق و بینی است و فلوشیب خواب دارد، خیلی‌ها هم جدی‌اش نمی‌گیرند. عرفانی یکی از پزشکان کلینیک خواب است: «هر چقدر سن افراد بالاتر برود، شیوع خروپف هم بیشتر می‌شود، دلیل آن هم مشخص است، با بالا رفتن سن، عضلات بدن ازجمله عضلات حلق شل می‌شوند، با شل‌شدن عضلات حلق، خروپف ایجاد می‌شود، البته در کنار آن چاقی هم یکی از دلایل خروپف است، در میان زنان در سن مونوپوز (یائسگی) به دلیل کاهش ترشح هورمون‌های جنسی استروژن و پروژسترون هم احتمال خروپف بالا می‌رود.» این متخصص گوش و حلق و بینی می‌گوید زمانی که چربی‌ها در جایی که نباید باشند، مثل لوزه و زبان، تجمع پیدا می‌کنند که می‌تواند عامل خروپف شود.

او می‌گوید که اختلالات تنفسی یا آپنه خواب، از دلایل خروپف است، زمانی که تنفس فرد مختل می‌شود، درنهایت با خروپف خودش را نشان می‌دهد. با همه اینها اما عرفانی می‌گوید که این اختلال، یکی از معدود بیماری‌هایی است که درمان قطعی دارد:  «یکی از راه‌های درمانی خروپف، ماسک سی‌پپ (CPSP) است، این ماسک هوا را از محیط می‌گیرد و با فشار وارد بینی می‌کند. با این روش، زبان جلو می‌رود و راه تنفس باز می‌شود و فرد می‌تواند راحت بخوابد.» بررسی‌ها نشان داده که آپنه خواب می‌تواند منجر به سکته‌های قلبی شود، بنابراین باید حتما درمانش کنند: «ماسک‌های سی‌پپ، تا زمانی که فرد ١٠‌درصد از وزنش را کاهش دهد، باید مورد استفاده قرار گیرد، چراکه چاقی یکی از دلایل اختلالات تنفسی است.»

به گفته این متخصص گوش و حلق و بینی، آنهایی که اختلال تنفسی در خواب دارند، باید تست خواب بدهند؛ تست پلی‌سومنوگرافی که در همین کلینیک با بستری‌شدن فرد انجام می‌شود، خواب فرد شب تا صبح و در حین خواب آنالیز می‌شود، تعداد وقفه‌های تنفسی و بسته‌شدن راه‌های هوایی‌‌اش شمرده می‌شود، اگر دندان قروچه و حرکت اندام داشته باشد و ... مشخص می‌شود. پس از آن می‌توان تصمیم گرفت که مشکل چیست و چه روش درمانی در پیش گرفت. او به خروپف در میان کودکان هم اشاره می‌کند، به گفته او این اختلال در کودکان بیشتر به دلیل اندازه لوزه آنها رخ می‌دهد. عرفانی می‌گویدکه اختلال تنفسی که منجر به خروپف می‌شود، باید حتما جدی گرفته شود، نباید به‌عنوان یک اتفاق طبیعی تلقی شود: «افراد باید توجه داشته باشند که آپنه خواب منجر به سکته قلبی می‌شود، بررسی‌ها نشان می‌دهد که اوج سکته قلبی در اوایل صبح رخ می‌دهد، در همان ساعت‌ها هم آپنه خواب اتفاق می‌افتد، ارتباط آپنه خواب و سکته قلبی از نظر علمی ثابت شده است. از سوی دیگر این اختلال می‌تواند منجر به سکته مغزی، بالا رفتن فشار خون و فشار ریه شود. بی‌خوابی، ریفلاکس معده و حتی سرطان از پیامدهای آپنه خواب است.»

از آن طرف، حامد امیری‌فرد، متخصص مغز و اعصاب و دارنده فلوشیب خواب می‌گوید که اغلب مردم تصور می‌کنند فردی که خروپف می‌کند، در خواب راحت و عمیقی به سر می‌برد، درحالی که اصلا این‌طور نیست، آپنه خواب می‌تواند یک بیماری خطرناک و کشنده باشد، عمر را کوتاه کند و احتمال ابتلا به بیماری‌ها را بالا ببرد.

آنها که درگیر یک خواب راحتند، فقط آنهایی نیستند که خروپف می‌کنند، اختلال‌های خواب بسیارند. آمارها می‌گوید ٣٠‌درصد ایرانیان اختلال خواب دارند که تنها یکی از این اختلال‌ها آپنه خواب است. آرزو نجفی، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران و عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات کلینیک خواب بیمارستان بهارلو است، او جزو نخستین گروه‌هایی است که دوره فلوشیب خواب را گذرانده و درباره اختلال‌های خواب توضیح بیشتری می‌دهد: «در تعریف‌های بین‌المللی بیش از ٨٠ نوع اختلال تعریف شده که شاید مهمترین آن آپنه خواب است که خودش را با خستگی در طول روز، سردرد صبحگاهی، خشکی دهان، احساس خفگی در خواب، خروپف با صدای بلند و تعریق در خواب نشان دهد. معمولا افراد با این مشکلات مراجعه می‌کنند. یک‌سری از اختلال‌ها، بی‌خوابی است، برخی ممکن است در ابتدای خواب با مشکل مواجه شوند، برخی در میانه خواب و برخی هم صبح‌ها. مراجعه‌کننده‌هایی هستند که به دلیل حرکت‌های غیرطبیعی در خواب مراجعه می‌کنند، مثل راه‌رفتن، صحبت‌کردن و دندان قروچه. برخی به دلیل شیفت کاری‌شان با اختلال خواب مواجه‌اند.» با همه اینها اما او آمار شیوع ٣٠‌درصدی اختلال خواب میان ایرانیان را نمی‌پذیرد و می‌گوید که از سوی همان کلینیک خواب، یک کار تحقیقاتی را در این رابطه شروع کرده‌اند که هنوز به نتیجه نرسیده است: «بررسی‌های قبلی نشان می‌دهد که آمار خروپف در مردان ٢٤‌درصد و در زنان ٩‌درصد است، اما بررسی‌های جدیدتر، کمی متفاوت است.»

مراحل خواب را بشناسید

متخصص کلینیک خواب، می‌گوید که خواب چهار مرحله دارد که این چهار مرحله، شب تا صبح چندبار تکرار می‌شود. مرحله چهارم همان بخش رویاست که معمولا در نزدیکی‌های صبح اتفاق می‌افتد و منجر به تقویت حافظه ما می‌شود و احساس خوب را به ما می‌دهد. ١٠‌درصد از خواب هر فرد، به مرحله اول ٥٠‌درصد به مرحله دوم و یک‌چهارم به مرحله سوم یا خواب عمیق تعلق می‌گیرد که همین مرحله سوم است که مرحله چهارم یعنی رویا را ایجاد می‌کند. هر چقدر خواب سبک باشد، مرحله سوم و رویا کمتر می‌شود و در نتیجه کیفیت خواب فرد را در طول شب پایین می‌آورد و درنهایت منجر می‌شود تا فرد در طول روز، حالت خستگی داشته باشد. زمانی که مدت زمان خواب کوتاه باشد، تمامی این مرحله‌ها هم کوتاه می‌شود. اگر افراد بهداشت خواب را رعایت کنند، اضافه‌وزن نداشته باشند، ورزش کنند، از متدهای ریلکسیشن استفاده کنند، شام سبک داشته باشند و از کافیین و نوشابه‌های انرژی‌زا کمتر استفاده کنند، می‌توانند خواب عمیق‌تری داشته باشند.

ایرانی‌ها چقدر به خوابشان اهمیت می‌دهند؟

«کم.» این پاسخ متخصصان خواب است، چرا؟ چون آگاهی‌ مردم پایین است و سبک درستی برای زندگی ندارند. استفاده از اینترنت افزایش پیدا کرده و دسترسی به آن هم بالا رفته. از آن طرف هم وجود بیماری‌هایی مثل فشارخون، بیماری‌های قلبی و کلیوی و دیابت، افسردگی و اضطراب و... اختلال خواب را بالا برده است.

علم خواب در دنیا، جدید است. در ایران هم سابقه تأسیس کلینیک خواب به ‌سال ٨٥ برمی‌گردد اما از ‌سال ٩٢، دوره‌های فلوشیب خواب برگزار شده است. حالا پنجمین دوره از این فلوشیب درحال برگزاری است. پزشکان هفت رشته می‌توانند دوره‌های فلوشیب خواب را بگذرانند؛ متخصصان طب کار، گوش و حلق و بینی، ریه، روانپزشکی، بیهوشی و داخلی. حالا بالای ٢٠ متخصص فلوشیب خواب دوره‌های ١٥ماهه را گذرانده‌اند و در تهران و شهرهای دیگر فعالند. به گفته نجفی، دو بیمارستان دانشگاه علوم پزشکی تهران یعنی، بیمارستان امام خمینی(ره) و بهارلو کلینیک خواب دارند و تعرفه‌ها را هم دولتی با مراجعه‌کننده‌ها حساب می‌کنند: «بیمارستان مسیح دانشوری و رسول اکرم هم کلینیک خواب دارند.» با این‌که نزدیک به ١٢‌سال از راه‌اندازی کلینیک خواب می‌گذرد اما به گفته نجفی، هنوز خیلی‌ها هستند که از وجود چنین مرکزی بی‌اطلاعند: «هرچند که با برگزاری سمینارها و دوره‌های بازآموزی در این زمینه اطلاع‌رسانی شده اما باز هم آگاهی عمومی درباره آن پایین است. البته خیلی از مراجعه‌کننده‌ها از طریق جست‌وجوی اینترنتی با این مرکز آشنا شده‌اند.»

چرا اختلال خواب داریم؟

حامد امیری‌فرد، متخصص مغز و اعصاب و یکی از متخصصان کلینیک خواب می‌گوید، اختلال خواب از زمانی که سبک زندگی افراد تغییر کرد، ایجاد شد: «از زمانی که لامپ‌های الکتریکی ساخته شد و مردم در شب روشنایی پیدا کردند و بیدار ماندند، اختلال خواب هم شروع شد. درگذشته به محض این‌که هوا تاریک می‌شد، فضای خانه به سمت خواب می‌رفت، افراد شعله‌ای روشن می‌کردند و بعد کم‌کم خوابشان می‌گرفت. حالا اما شرایط تغییر کرده. خیلی‌ها دو شیفت کار می‌کنند، تا آخر وقت، مغازه‌ها بازند، چراغ‌ها روشن است و... از همه اینها گذشته، حالا همه زندگی مردم در شب است، تمام کارها و استراحت‌ها در شب انجام می‌شود. مردم در طول روز خسته ترافیک و کارند و شب‌ها می‌خواهند از وقت‌شان برای تماشای فیلم و تلویزیون و دورهمی و... استفاده کنند.» به گفته او، در گذشته زن و مرد فعال بودند چه در خانه چه بیرون از آن. حالا اما اغلب کارمندند که پشت مانیتور می‌نشینند، مغزشان خسته می‌شود، جسم‌شان خیر. زنان هم در محیط خانه کارهای زیادی ندارند که انجام بدهند. بنابراین شب‌ها خستگی زیادی احساس نمی‌کنند. زندگی‌ها شبانه شده‌اند.

چه کسانی باید برای درمان اختلال خواب مراجعه کنند؟

کسانی که آپنه خواب دارند (اختلالات تنفسی در خواب) و در کنارش وزنشان هم بالاست، گردنشان کوتاه است و فشارخون بالایی هم دارند. افرادی که دیر خوابشان می‌برد و از آن طرف زود بیدار می‌شوند. کسانی که در طول روز مدام چرت می‌زنند و خواب‌آلودند. امیری‌فرد، متخصص کلینیک خواب می‌گوید که با توجه به شیوع اختلالات خواب، کلینیک‌های خواب، باید خیلی بیشتر از اینها شلوغ باشند، اما نیستند و در مقابل آرایشگاه‌ها و کلینیک‌های زیبایی جای سوزن‌انداختن نیست.

خواب خوب، چه خوابی است؟

از نظر این متخصص خواب، خواب خوب، ویژگی‌های خاص خودش را دارد، یعنی؛

* حدود ٦ تا ٧ساعت خواب مفید باشد.

*فرد به راحتی و در کمتر از ٣٠دقیقه به خواب رود (این‌که افراد به محض این‌که سرشان را روی بالش می‌گذارند، خوابشان می‌برد، به معنی تجربه‌کردن خواب خوب نیست.)

*در طول شب حداکثر دوبار از خواب بیدار شوند.

*زمانی که از خواب بیدار می‌شود، احساس سرحال‌بودن و رضایت از خوابش داشته باشد.

نکته مهمی که از سوی این متخصص خواب مطرح می‌شود، رعایت‌نکردن بهداشت خواب است. بهداشت خواب یعنی چه؟ به گفته نجفی، افراد باید در ساعت‌های نزدیک به خواب، نور خانه را کم کنند، تا زمانی که حالت خواب‌آلودگی پیدا نکرده‌اند، به رختخواب نروند، یکی دوساعت قبل از خواب، وسایل الکترونیکی، مثل تبلت و موبایل و... استفاده نکنند، چون نور سفید دارد و ممکن است آنها را هیجان‌زده کند. قبل از خواب، فعالیت فیزیکی شدیدی نداشته باشند، تا دیروقت بیدار نمانند، در روز حدود نیم‌ساعت تا یک‌ساعت در نور آفتاب ورزش کنند. قبل از خواب، شام سنگین نخورند، در رختخواب کتاب نخوانند یا فیلم نبینند؛ چراکه منجر می‌شود بدن شرطی شود و تنها در آن شرایط به خواب رود. محتوای فیلم و کتاب مهم است، باید آنها را به سمت خواب ببرد نه این‌که ذهنشان را بیدار کند: «بیشتر مراجعه‌کنندگان به دلیل رعایت‌نکردن بهداشت خواب، دچار مشکل می‌شوند، هرچند که رتبه اول مراجعه‌کنندگان به افراد با مشکل آپنه خواب تعلق می‌گیرد.» به گفته او، مشکل اصلی این است که خیلی از افراد، دیر می‌خوابند و صبح زود بیدار می‌شوند تا به محل کارشان بروند، همین هم می‌شود تا در طول روز خسته باشند. خیلی از مردم اختلال‌های خواب را جدی نمی‌گیرند و برایشان تبدیل به یک موضوع فانتزی شده است.