وندال‌ها چه‌کسانی هستند و پدیده وندالیسم‌ چیست؟

حتما تا به حال به چشمتان خورده افرادی اسم خود، تبلیغ کالا و خدماتشان، ابیات شعر، دلنوشته، خاطره، فحش و ناسزا، نقاشی و چیزهایی از این قبیل را روی آثار تاریخی و باستانی و اموال عمومی (مثل صندلی اتوبوس، دیواره پله‌برقی، پل‌های عابر و...) حک کرده‌اند! یک حرکت عجیب و ناراحت‌کننده که نسخه مجازی‌اش هم، همان به اصطلاح «ترول‌»های شبکه‌های اجتماعی‌انــد که با کامنت‌های فحش و ناسزا، صفحات چهره‌های شناخته‌شده را آماج حمله قرار می‌دهند. دو شکلِ سنتی و مدرن پدیده‌ای به اسم «وندالیسم» که امروز می‌خواهیم بیشتر با ابعاد آن آشنا شویم.

وندالیسم چیست؟

وندالیسم به معنای تخریب میراث و اموال عمومی است که یک ناهنجاری اجتماعی به حساب می‌آید و آن را در زمره انحرافات و بزهکاری‌های جوامع جدید دسته بندی می‌کنند. وندالیسم عکس العملی خصمانه و واکنشی کینه توزانه به برخی از فشارها، تحمیل ها، ناملایمات، اجحاف‌ها، شکست‌ها و.. است. نوعی روحیه بیمارگونه که تمایل به تخریب آگاهانه، ارادی و خود خواسته اموال و متعلقات عمومی است. ناسازگاری‌های حاکم بر روابط فرد و جامعه، تضعیف و فروپاشی اخلاق، تزلزل نهادهای جامعه مثل خانواده و مدرسه در انتقال ارزش‌های اجتماعی، سلطه شرایط نابه‌هنجار بر جامعه و... می‌تواند از دلایل شکل‌گیری وندالیسم باشد.

شدت بروز وندالیسم از خفیف (مانند دیوارنویسی، رنگ پاشی روی تابلوها، پنچر کردن خودروها، خط‌انداختن خودروهای پارک شده، یادگاری نوشتن روی تنه درخت و آثار تاریخی و...) تا شدید (مانند شکستن شیشه‌های مغازه‌ها و غارت آن‌ها در هرج و مرج‌ها) بسته به میزانِ این اختلال در افراد، شکل می‌گیرد. وندال‌ها یا خرابکاران از قدیم الایام وجود داشته‌اند اما کارشناسان معتقدند «وندال‌های کهن» چیزی را ویران می‌کردند که خود نساخته بودند اما «وندال‌های مدرن» چیزی را نابود می‌کنند که خودشان آن را ساخته‌اند؛ فرقی ندارد یک ساختمان یا یک قهرمان.

وندال‌ها چه کسانی هستند؟

وندال‌ها یا تخریب گرها به طبقه یا منطقه خاصی از اجتماع یا منطقه خاصی از شهر تعلق ندارند و تنها در محدوده مشخصی از شهر به خرابکاری نمی‌پردازند و فرد خرابکار برای انجام فعالیت نابه هنجار خود، هیچ محدودیت زمانی و مکانی قائل نیست. البته مواردی چون وجود خرده فرهنگ‌ها و مهاجرنشینی در یک محدوده مشخص از شهر، می‌تواند از عوامل موثر بر به وجود آمدن پدیده وندالیسم باشد. ضمن این که این پدیده نابه هنجار اجتماعی که نوعی هرج و مرج طلبی شهری و ضد رفتارهای شهرنشینی تلقی می‌شود، بیشتر از همه در بین نوجوانان و جوانان دیده می‌شود. افرادی که با سرخوردگی‌ها، شکست‌ها و ناکامی‌های مختلف در زمینه‌های تحصیلی، حرفه‌ای، مالی، خانوادگی و اجتماعی مواجه بوده و دارای شخصیتی پرخاشگر، بی ثبات، ضداجتماعی، ناآرام، انتقامجو و در عین حال مأیوس‌اند. جامعه‌شناس‌های غربی، وندالیسم را یک بیماری مدرن دانسته‌اند که به عنوان یک معضل اجتماعی تا نیم قرن پیش اصلا مطرح نبوده و وجود نداشته است.

آمارها در ایران نشان می‌دهد که ۶۷ درصد از افراد دستگیر شده وندال در گروه سنّی ۱۰ تا ۲۵ سال قرار دارند که در آن سهم مردان بیشتر از زنان است، به طوری که ۷۵ درصد را مردان و ۲۵ درصد را زنان تشکیل می‌دهند. به لحاظ تحصیلی هم ۴/۳۵ درصد تحصیلات راهنمایی و ۹/۲۲ درصد تحصیلات ابتدایی داشته‌اند. همچنین موارد وندالیسم در مناطق شهری به مراتب بیش از مناطق روستایی است.

بررسی ریشه‌های شکل‌گرفتن یک اختلال فردی و یک معضل اجتماعیوندالیسم چگونه زاده می‌شود؟

تضاد طبقاتی

افزایش چشمگیر فاصله میان طبقات اجتماع خاستگاه عمده وندالیسم محسوب می‌شود. اختلاف طبقاتی نوعی حس بی‌عدالتی و خصومت را به جامعه القا می‌کند، جوری که افراد، برتری‌های شهروندی را برنمی‌تابند. مفاهیمی‌نظیر تقسیم شهر به بالا و پایین و وجود حاشیه‌نشینی در شهرهای بزرگ، از تفاوت در بهره‌مندی‌های شهروندی و تسهیلات رفاهی زندگی اجتماعی حکایت می‌‌کند و منبعی برای تولید رفتارهای خصمانه و عصیانگری طبقاتی می‌شود.

ضعف تربیت اجتماعی

‌نظام تربیتی هر جامعه از ریشه‌های دینی، اخلاقی، تاریخی و قانونی آن شکل می‌گیرد. ضعف این نظام بزرگ‌ترین نارسایی یک جامعه محسوب می‌شود. بی‌ارزش دانستن میراث فرهنگی و اموال و منافع عمومی، ‌مهم‌ترین آسیب ضعف آموزش مهارت‌های اجتماعی به آدم‌های یک جامعه است. وندالیسم ریشه در ناپختگی فردی، ضعف‌های فرایند اجتماعی شدن در مرحله عمل و فقدان آموزش و اطلاع‌رسانی درباره تاریخ و فرهنگ و محیط دارد.

هیجان‌های روحی

هیجانات روحی اعم از خشم و عصبانیت، ناکامی و تمایل به خودنمایی، معمولا به تخریب می‌انجامد. هنگامی که فضای اجتماعی و شرایط عمومی به فرد اجازه «ابراز» وجود ندهد عقده متراکم، او را به «ابراز» خود به قیمت صدمه و نابودی اموال عمومی و آثار باستانی سوق می‌دهد. رها شدن انرژی عقده‌های سرکوفته خانوادگی و اجتماعی، ناکامی‌های فردی و جمعی و محرومیت‌های فرهنگی هم از دیگر هیجاناتی است که به خرابکاری منجر می‌شود پرخاشگری یکی از سازوکارهای دفاع روانی برای تسلط بر محیط و کسب آرامش است. خشم و پرخاش زاده موقعیت‌های نامطلوب است که در رویارویی با اشیا، خودش را به شکل ویرانگری نشان می‌دهد.

ضعف در اعمال قانونی مجازات

درباره تخریب اموال عمومی قوانینی وضع شده از جمله ۶ ماه تا سه سال حبس. اما متاسفانه سخت‌گیری چندانی در اعمال آن وجود ندارد. به طور کل علل وقوع وندالیسم مجموعه‌ای در هم تنیده از مشکلات فردی، فرهنگی و اجتماعی است که نبود نظارت و پیگیری قانونی، آن را تشدید می‌کند.

یک جامعه‌شناس درباره ماهیت، دلایل، آسیب‌ها و راهکارهای مقابله با وندالیسم می‌گویدراه‌های مقابله با وندالیسم چیست؟

«حامد بخشی» دکترای جامعه‌شناسی و مدیرگروه جامعه گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان‌رضوی، در خصوص ماهیت، دلایل، آسیب‌ها و راهکارهای مقابله با وندالیسم، در گفت‌وگو با زندگی‌سلام می‌گوید: «هر گونه رفتاری که به صورت عامدانه و آگاهانه انجام می‌شود و به اموال عمومی آسیب می‌زند، وندالیسم است و طبقه بندی مشخصی ندارد اما معمولا زمانی که تخریب، ناظر به اشیا و پدیده‌های فرهنگی باشد، وندالیسم فرهنگی نام می‌گیرد. برخی وندالیسم‌ها از جنس صدمه به اشیا است، برخی سروشکل هنری دارد مثل گرافیتی‌هایی که روی دیوار کشیده می‌شود و برخی هم به شکل تخریب‌های مجازی پای پست‌های افراد در صفحات شخصی‌شان است.

مهم‌ترین ریشه‌ها و آسیب‌ها

«آنومی» یا ناهنجاری اجتماعی، مهم‌ترین زمینه شکل‌گیری وندالیسم است. یعنی افرادی که پیوستگی و انسجامی با جامعه ندارند و به هر دلیل، پس زده شده‌اند یا خودشان حس طردشدگی دارند، دلیلی نمی‌بینند عصبانیت شان را روی آثار باستانی و اموال عمومی تخلیه نکنند. دومین دلیل مهم، عصبانیت افراد از ناکامی‌هایشان مثل طبقه اجتماعی که به آن تعلق دارند است و دلیل سوم، نیاز به ابراز وجود و هویت که در این مورد، هدف اصلی تخریب نیست ولی افراد می‌دانند که کارشان منجر به تخریب می‌شود مثل دیوارنویسی و گرافیتی. وندالیسم از یک سو باعث هزینه‌های فیزیکی و مادی برای احیا و بازسازی آثار و اموال تخریب شده است، از دیگرسو به نازیبایی شهر و از بین رفتن آثار تاریخی و باستانی می‌انجامد و در مرحله بعد، به شیوع رفتارهای وندال منجر می‌شود. در واقع وقوع هر وندالیسم، رفتار مشابه دیگری را در این زمینه ترویج می‌کند.

چاره‌سازترین راهکارها

اگر افراد وسایل عمومی را تخریب می‌کنند، به این دلیل است که دیگر آن را جزو اموال خود نمی‌دانند، پیوندی با آن حس نمی‌کنند و جزو هویت و پیوستگی شان با اجتماع نیست؛ بنابراین اگر ما پیوند اجتماعی افراد با جامعه را تقویت کنیم، یعنی فرد احساس کند در این جامعه جایگاهی دارد، وندالیسم کنترل خواهد شد. فارغ از این، از منظر نظریه «پنجره‌های شکسته» هم می‌توان به این موضوع نگاه کرد؛ به این معنی که اگر ما محیطی مرتب داشته باشیم، وندالیسم در آن شکل نمی‌گیرد اما اگر محیطی صدمه دیده باشد، مثل خانه‌ای که پنجره هایش شکسته، افراد به شکستن باقی پنجره‌ها ترغیب می‌شوند. این طوری است که حذف سریع وندالیسم و زدودن آن از چهره جامعه، بسیار ضروری است.

وندالیسم واکنشِ از سرِ خشم و به‌واسطه ناآگاهی و نداشتن علم کافی برای  ارزش آثار باستانی و اموال عمومی است. بنابراین افزایش آگاهی عمومی، آموزش و فرهنگ سازی از طریق خانواده، مدرسه، نهادهای فرهنگی و وسایل ارتباط جمعی می‌تواند راهکار اولیه و مهم مقابله با این پدیده ضداجتماعی باشد. توجه به مسائل و مشکلات نوجوانان و جوانان و رفع نیازهای آنان هم، مرحله بعد مقابله با این پدیده است. از سوی دیگر رفع تبعیض‌ها و بی‌عدالتی‌ها و در کنارش به‌وجود آوردن زمینه‌هایی برای مشارکت مردم در نظارت بر آثار باستانی و اموال عمومی، از دیگر راهکارهای مقابله با این پدیده است.

نسیم سهیلی