میراث هاشمی، این عبارت کلیدواژه‌ای است که شاید در نسل‌های آینده در تاریخ معاصر ایران محل بحث و مجادله بسیاری قرار بگیرد. شخصیت جامع الاطرافی که نماد بارز یک سیاستمدار کلاسیک بود که به قول برخی از شخصیت‌های سیاسی سلسله جنبان فضای سیاسی و اجتماعی ایران به شمار می‌رفت. هاشمی به دلیل ریاست سه دوره مجلس شورای اسلامی یکی از ارکان اصلی قانون‌گذاری در کشور به شمار می‌رفت و در شکل‌گیری قانون اساسی جمهوری اسلامی نقش تعیین کننده‌ای داشت.
هاشمی در دوران جنگ با فرماندهی کم نظیر خود ایران را در یک جنگ نابرابر که دشمن تا دندان مسلح از حمایت قدرت‌های بزرگ خارجی بهره می‌برد پیروز کرد و پس از آن به مثابه یک وطن پرست بزرگ مانند ژنرال دوگل در فرانسه ردای ریاست جمهوری برتن کرد و ویرانی‌های ناشی از هشت سال جنگ خانمان سوز را به آبادانی تبدیل کرد.
سیاستمداری که همواره بر مدار عقلانیت و اعتدال حرکت می‌کرد و ایران را بزرگ و آباد می‌خواست. امروز اما دوسال از درگذشت یکی از مهمترین بازیگران سیاسی تاریخ معاصر ایران می‌گذرد و فضای سیاسی ایران در غم از دست دادن لنگرگاه اعتدال و میانه روی است. به همین دلیل و برای تحلیل و بررسی میراث هاشمی پس از رحلت او، «آرمان» با دکتر فاطمه راکعی نماینده مجلس ششم و سرپرست اداره کل بانوان شهرداری تهران گفت‌وگو کرده است که در ادامه ماحصل این گفت‌وگو را می‌خوانید.
دو سال از درگذشت آیت‌ا... هاشمی می‌گذرد. به نظر شما در طول این دو سال فقدان آیت‌ا... هاشمی چه تأثیری در مناسبات سیاسی و سرنوشت جامعه ایران داشته است؟
هنوز و پس از دو سال که از درگذشت آیت‌ا... هاشمی می‌گذرد جامعه در شوک و بهت درگذشت ایشان قرار دارد و هنوز از این شوک خارج نشده است. از سوی دیگر جای خالی ایشان در تلاطم‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی که در کشور وجود دارد بیش از پیش ملموس و مشهود است.
ایشان همواره یکی از استوانه‌های انقلاب و نظام بوده و به همراه آیت‌ا... بهشتی و آیت‌ا... خامنه‌ای سه یار نزدیک و وفادار حضرت امام بودند. آیت‌ا... هاشمی دارای هوش و ذکاوت سیاسی خاصی و دارای ذهن برنامه‌ریز بودند و به همین دلیل در برهه‌های مختلف اقدامات بزرگی را در راستای پیشرفت و تعالی کشور انجام داده‌اند. آقای هاشمی در زمانی به ریاست جمهوری رسیدند که کشور در شرایط خطیری قرار داشت و تازه از دوران جنگ عبور کرده بود.
با این وجود نوع مدیریت و رویکرد ایشان به شکلی بود که کشور در مسیر پیشرفت توسعه قرار گرفت. تأثیر گذاری آیت‌ا... هاشمی چه در دوران قبل و چه در دوران پس از انقلاب وجود داشت. با این وجود نقش آیت‌ا... هاشمی در یک دهه پایانی عمر پربرکت خویش در مناسبات سیاسی، بین‌المللی و اقتصادی و فرهنگی بسیار چشمگیر بود.
چرا نقش آیت‌ا... هاشمی در یک دهه پایانی عمر خود نسبت به گذشته چشمگیر‌تر بود؟
برخلاف برخی افراد و گروه‌های سیاسی که با کنش خود به دو قطبی شدن فضای سیاسی کشور کمک می‌کنند آیت‌ا... هاشمی در این مسیر حرکت نمی‌کرد و همواره به دنبال وحدت نظام و گروه‌های سیاسی بود. آقای هاشمی نسبت به شرایط داخلی کشور و همچنین مناسبات بین‌المللی که قابل کنترل نیست شناخت و آگاهی کافی داشت. به همین دلیل نیز با هوش و ذکاوت سیاسی که داشت همواره در مسیر همگرایی و اعتدال حرکت می‌کردند. کشوری که در حال رشد است همواره با مسائل جدید مواجه می‌شود. با این وجود برخی مسئولان توانایی تطبیق سیاست‌ها و برنامه‌های خود را با مناسبات جدید ندارند.
آیت‌ا... هاشمی اما به خوبی تحولات و رویدادهای جدید را رصد می‌کرد و با شناخت از ماهیت این تحولات جدید سیاست‌ها و برنامه‌های جدیدی تدوین می‌کردند. این در حالی است که برخی گروه‌ها و رویکردهای سیاسی به شکل بازدارنده و سلبی با تحولات جهانی و مدرن برخورد می‌کردند و اجازه نمی‌دادند این مسائل به خوبی در کشور مورد تحلیل و تعمق صورت بگیرد. برخی گروه‌ها نیز به صورت منفعل با تحولات جدید بین‌المللی برخورد می‌کردند. نگاه آقای هاشمی به این تحولات واقعی و اصولی و در چارچوب اخلاق و معنویت بود.
فقدان آیت‌ا... هاشمی چه تأثیری در رویکرد جریان‌های سیاسی و به خصوص اصلاح‌طلبان داشته است؟
آیت‌ا... هاشمی نقطه تلاقی جریان‌های سیاسی کشور بودند و همواره یکی از استوانه‌های سیاسی نظام به شمار می‌رفتند. ایشان در دوران حیات خود جلسات متعددی را با جریان‌ها و گروه‌های مختلف سیاسی برگزار می‌کردند و از نزدیک با دغدغه‌ها و دیدگاه‌های گروه‌های سیاسی آشنا بودند و نسبت به آنها آگاهی داشتند. البته در این زمینه گروه‌های افراطی و تندرو استثنا بودند. رویکرد این گروه‌ها همواره تخریب نسبت به مرحوم هاشمی بود. رویکردی که به نظر می‌رسد پس از درگذشت ایشان نیز همچنان وجود دارد.
اصولگرایان معتدل و اصولگرایان سنتی همواره با آیت‌ا... هاشمی در ارتباط بودند و همواره دیدگاه‌های خود را برای مدیریت کشور به آیت‌ا... هاشمی منتقل می‌کردند و ایشان نیز دیدگاه‌های خود را به این جریان منتقل می‌کرد. این وضعیت برای اصلاح‌طلبان نیز وجود داشت و اصلاح‌طلبان نیز در جلساتی که با ایشان برگزار می‌کردند دیدگاه‌های خود را درباره مدیریت کشور با آیت‌ا... هاشمی در میان می‌گذاشتند. آقای هاشمی نیز تا آنجا که امکان داشت در این زمینه با اصلاح‌طلبان همفکری می‌کردند و در زمینه ارائه راه حل‌ها همکاری می‌کردند.
به همین دلیل نیز وجود آیت‌ا... هاشمی نعمت بزرگی بود که تعارض‌های سیاسی را از بین ببرد و دیدگاه‌های جریان‌های سیاسی به هم نزدیک‌تر شود. در نتیجه آیت‌ا... هاشمی نقش پررنگی در کاهش التهابات بین جریان‌های سیاسی در کشور داشتند.
در حالی که کشور در ماه‌های اخیر با چالش‌های عمیق بین‌المللی مواجه شده فقدان آیت‌ا... هاشمی چه تأثیری در مناسبات بین‌المللی به ضرر ایران داشته است؟
این فقدان در زمینه بین‌المللی به خوبی مشهود است. آقای هاشمی یکی از مشوق‌های اصلی شکل‌گیری برجام و مذاکره با قدرت‌های جهانی بود. آقای هاشمی همواره به روش‌های مسالمت‌آمیز در عرصه بین‌المللی اعتقاد داشت و هیچ گاه با روش‌های ستیزه‌جویانه با کشورهای جهان سخن نمی‌گفتند. ایشان همواره به دنبال کاهش تنش‌ها و التهابات بین‌المللی و منطقه‌ای بین ایران و کشورهای منطقه و جهان بودند و تا آنجا که امکان داشت اجازه نمی‌دادند کشورها راه حل مشکلات خود را در رویکردهای خشونت‌آمیز دنبال کنند.
به همین دلیل نیز فقدان ایشان یک ثلمه بزرگ برای کشور و نظام جمهوری اسلامی به شمار می‌رود. آیت‌ا... هاشمی همواره یکی از کانون‌های وحدت و انسجام در کشور و منطقه به شمار می‌رفتند و رهبران کشورهای منطقه به دلیل دیدگاه‌های اعتدالی و سازنده‌ای که داشتند برای ایشان احترام ویژه‌ای قائل بودند. شاید اگر آیت‌ا... هاشمی امروز در قید حیات بودند وضعیت کشور مانند امروز پچییده نبود و ایشان می‌توانستند کمک بزرگی به حل مشکلات مردم و حرکت کشور به سمت جلو انجام بدهند.
از رفتار گروه‌های تندرو و افراطی چنین به نظر می‌رسد که میراثی که هاشمی از خود برجای گذاشته همچنان در کشور تأثیرگذار است به همین دلیل نیز بوده که همچنان علیه هاشمی فعالیت می‌کنند. به نظر شما میراث هاشمی برای کشور چه بوده که همچنان گروه‌های تندرو از آن احساس خطر می‌کنند؟
آیت‌ا... هاشمی و فرزندان ایشان همواره از مظلوم‌ترین شخصیت‌های جمهوری اسلامی بودند که همواره توسط افراطیون و گروه‌های رادیکال مورد هجمه تخریب قرار گرفته‌اند. این گروه‌های افراطی به همین دلیل بدترین نوع توهین‌ها که بیشتر برازنده خود آنهاست را نسبت به مرحوم هاشمی و خانواده ایشان روا داشته‌اند. این در حالی است که خانواده آقای هاشمی و فرزندان ایشان همواره به صورت بزرگوارانه با این مسأله برخورد کرده‌اند و تا آنجا که امکان داشته برای وحدت و انسجام جامعه از واکنش‌های تخریبی خودداری کرده‌اند.
آقای هاشمی و خانواده ایشان هیچگاه در راستای دامن زدن به تعارضات جامعه فعالیت نکرده‌اند و به همین دلیل همواره مظلوم واقع شده‌اند. این در حالی است که آیت‌ا... هاشمی به تکثر فرهنگی و سیاسی در کشور معتقد بودند و تلاش می‌کردند همه گروه‌های سیاسی که دلسوز و متعهد به نظام جمهوری اسلامی هستند در عرصه داخلی فعالیت کنند.
خود ایشان نیز در محوریت گروه‌های اعتدال‌گرا و اصلاحی قرار داشتند و همواره با رهنمودهایی که ارائه می‌کردند جریان‌های سیاسی را همراهی و همفکری می‌کردند. هاشمی می‌خواست همه صداها در کشور شنیده شود و به همین دلیل نیز تا آنجا که امکان داشت با گروه‌های سیاسی مخالف خود مدارا و تسامح می‌کرد. البته گروه‌های تندرو رویکرد هاشمی که همان اعتدال‌گرایی و تدبیر بود را برنمی‌تابند. شرایط به شکلی پیش رفته که گویا پس از درگذشت آیت‌ا... هاشمی گروه‌های تندرو میراث هاشمی که همان اعتدال‌گرایی است را نیز برنمی تابند و به شکل‌های مختلف علیه آن هجمه وارد می‌کنند.
چرا گروه‌های تندرو از میراث هاشمی هراس دارند و علیه آن هجمه می‌کنند؟
برخی گروه‌های تندرو که فریاد اسلام خواهی آنها گوش جهان را کر کرده است برخلاف آموزه‌های دین مبین اسلام که به نگهداشتن حرمت فردی که از دنیا رفته تأکید دارد پس از رحلت آیت‌ا... هاشمی تا آنجا که می‌توانستند و به شکل‌های مختلف علیه آقای هاشمی هجمه کردند و حرمت ایشان که از دنیا رفته بود را نگه نداشتند. نکته مهم در این زمینه این است که پس از درگذشت آیت‌ا... هاشمی میراث معنوی ایشان همچنان ادامه داشته و ما شاهد میراث ایشان در فضای اجتماعی و سیاسی کشور هستیم. به نظر می‌رسد جامعه و کشور حضور فیزیکی ایشان را از دست داده است.
شاید مهمترین اتفاقی که پس از درگذشت آیت‌ا... هاشمی در کشور رخ داد این بود که جامعه به سمت دوقطبی شدن حرکت کرد و لنگرگاه اعتدال و ثبات خود را از دست داد. رحلت آیت‌ا... هاشمی این فرصت را به گروه‌های تندرو، خشونت‌طلب و تمامیت‌خواه داد که وحدت و انسجام جامعه را دستخوش هجمه‌های خود قرار بدهند و اجازه ندهند دیدگاه جریان‌های سیاسی به هم نزدیک شود. شکاف و فاصله گرفتن جریان‌های سیاسی از یکدیگر به همان اندازه که برای جامعه و کشور مشکل‌آفرین و مضر است برای گروه‌های تندرو و رادیکال فرصتی است تا دیدگاه‌های خود را به فضای اجتماعی جامعه سرایت بدهند.
در چنین شرایطی فضای سیاسی کشور ناآرام خواهد شد و گروه‌هایی که عمدتا علیه منافع ملی فعالیت می‌کنند نسبت به گذشته تأثیرگذار‌تر می‌شوند. گروه‌های رادیکال با این رویکرد راه را بر گفتمان‌های متعادل می‌بندند تا بتوانند گفتمان‌های خشونت‌طلب و رادیکال را در جامعه ترویج کنند. به همین دلیل نیز بر پیکری که برخاک خفته می‌تازند تا میراث معنوی وی را تحت شعاع قرار بدهند.
با توجه به اینکه درگذشت آیت‌ا... هاشمی به درگذشت میرزاتقی خان امیرکبیر نزدیک شده شما چه نقشی برای آیت‌ا... هاشمی به دلیل بیش از نیم قرن تأثیرگذاری در تاریخ معاصر ایران قائل هستید؟
بدون شک آیت‌ا... هاشمی یکی از درخشان‌ترین چهره‌های تاریخ معاصر ایران پس از حضرت امام(ره) است. مرحوم هاشمی یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار در شکل‌گیری ساختارها و برنامه‌ریزی آنها پس از انقلاب بود و یکی از کسانی بود که در ساماندهی وضعیت کشور پس از انقلاب نقش بسزایی ایفا کردند. پس از آن ایشان در سمت رئیس مجلس شورای اسلامی در حوزه قانون گذاری و تدوین قانون اساسی نقش تعیین کننده‌ای داشتند.
این در حالی است که در سال‌های انقلاب و در شرایطی که کشور نیاز به آرامش و قوانین لازم داشت نقش آقای هاشمی در این زمینه بسیار پررنگ بود. پس از آن و به دستور حضرت امام(ره) آیت‌ا... هاشمی به فرمانده جنگ منصوب شدند و در طول هشت سال جنگ مدیریت جنگ را برعهده داشتند. این در حالی است که مدیریت جنگ با توجه به حمایت کشورهای خارجی از عراق بسیار سخت و دشوار بود.
با این وجود آیت‌ا... هاشمی به خوبی موفق شدند جنگ را مدیریت کنند. پس از جنگ نیز آقای هاشمی به ریاست جمهوری برگزیده شدند و در دوران سازندگی تلاش کردند کشور دوباره در مسیر پیشرفت قرار بگیرد. آقای هاشمی در طول هشت سال ریاست جمهوری خود بسیاری از خرابی‌های جنگ را ساماندهی کردند و اجازه ندادند آثار و پیامدهای جنگ همچنان در جامعه وجود داشته باشد و مانع از پیشرفت کشور شود. ایشان در زمانی که ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام را برعهده داشتد که منشأ خدمات زیادی برای کشور بودند و با اعتدال و میانه‌روی که داشتند تلاش می‌کردند دیدگاه‌های متعارض را در مجمع تشخیص مصلحت نظام به هم نزدیک کنند تا انسجام و وحدت جامعه دستخوش بازی‌های سیاسی قرار نگیرد. از سوی دیگر آیت‌ا... هاشمی همواره یکی از مسئولان مورد اعتماد و امین مقام معظم رهبری بودند و به همین دلیل درگذشت ایشان علاوه بر اینکه برای جریان‌های اعتدال‌گرا سخت و پرهزینه بوده یک ثلمه سنگین برای نظام جمهوری اسلامی نیز به شمار می‌رود.
احسان انصاری
- 19
- 8
