اعتراضات اخیر اگرچه دارای درون‌مایه اقتصادی و جامعه شناختی بود اما پیامدهای سیاسی نیز به همراه داشت که کمتر مورد توجه قرار گرفت. در اعتراضات اخیر جریان‌های سیاسی در یک سکوت منفعلانه قرار داشتند و تنها نقش تماشاگر را ایفا می‌کردند.
نقشی که به هیچ‌عنوان با ماهیت جریان‌های سیاسی که باید برای بحران‌های جامعه راه‌حل ارائه کنند، همخوانی ندارد. از سوی دیگر این اعتراضات در زمانی رخ داد که کشور در آستانه انتخابات مجلس قرار دارد و تا چند ماه دیگر جریان‌های سیاسی باید برای حضور مردم در پای صندوق‌های رأی استدلال کافی داشته باشند. امروز افکار عمومی جامعه با این سوال جدی مواجه شده است که چرا باید نمایندگانی را برای حضور در مجلس انتخاب کنند که در تصمیمات مهمی مانند افزایش نرخ بنزین نقش خود را ایفا نمی‌کنند و بدون اطلاع آنها این تصمیم گرفته شده است.
تصمیمی که البته با واکنش مجلس مواجه شده و چند وزیر کابینه حسن روحانی را تا آستانه استیضاح پیش برده است. به همین دلیل و برای تحلیل و بررسی پیامدهای سیاسی اعتراضات اخیر «آرمان ملی» با دکتر غلامعلی رجایی استاد دانشگاه و مشاور آیت‌ا... هاشمی رفسنجانی گفت‌وگو کرده است. وی معتقد است: «مردم جامعه باید احساس وزن و قدرت کنند. مردم باید احساس کنند توسط مسئولان دیده می‌شوند. هنگامی که این اتفاق رخ ندهد و جامعه احساس کند دیده نشده وزن و قدرت خود را در خیابان نشان خواهد داد». در ادامه ماحصل این گفت‌وگو را می‌خوانید.
اعتراضات اخير که با موضوع اقتصادي در کشور رخ داد چه پيامدهاي سياسي به همراه داشت؟
اعتراضات اخير اگرچه داراي درون‌مايه اقتصادي بود اما جهت‌گيري سياسي داشت. علائم و نشانه‌هايي در اين اعتراضات وجود داشت که با گذشته متفاوت بود و نشان مي‌داد در صورت تکرار کنترل آن شوار خواهد شد. اگر در گذشته اعتراضاتي در کشور وجود داشت از اين پس در پشت اعتراض‌هاي اخير قرار خواهد گرفت و اعتراضات اخير در رأس تحليل‌هاي سياسي، اقتصادي و جامعه‌شناختي قرار خواهد گرفت.
اين اعتراضات با موارد گذشته داراي شباهت‌ها و تفاوت‌هاي معناداري بود. يکي از شباهت‌ها اين بود که فضايي فراهم شد تا گروه‌هاي معاند و برانداز از اين فرصت استفاده کنند و به نظام ضربه بزنند. در اعتراضات اخير ما براي اولين بار شاهد حمله به کتابخانه و آتش زدن کتاب بوديم. اين اتفاق در کرج رخ داد و در حدود ۱۵هزار جلد کتاب در آتش سوخت.
از سوي ديگر برخي اخبار منتشره حکايت از اين دارد که هسته‌اي برنامه‌ريزي شده در تهران متمرکز شده‌اند که در چنين مواقعي وارد صحنه شوند و اموال مردم را به يغما ببرند. نمونه‌هاي اين اتفاق در اعتراضات اخير زياد به چشم مي‌خورد. اين مسائل نشان مي‌دهد دليل اصلي اعتراضات اخير افزايش قيمت بنزين نبوده و جهت‌دهي متفاوتي داشته است. رئيس‌جمهور در گذشته از دونرخي شدن قيمت بنزين انتقاد کرده بودند و اين رويکرد را زمينه‌سازي براي فساد قلمداد کرده بودند. اين در حالي است که امروز ايشان اين سياست را اجرا کرده است. بنده معتقدم زمان آن فرارسيده که رئيس‌جمهور به‌دليل اين تصميم از مردم عذرخواهي کند.
آيا شما رئيس‌جمهور را مسئول تصميم‌گيري درباره افزايش قيمت بنزين مي‌دانيد؟
آقاي جهانگيري به‌تازگي در اظهارات خود عنوان کرده‌اند ممکن است دولت در اين زمينه اشتباه کرده باشد. بنده در پاسخ به ايشان عنوان مي‌کنم حتما اشتباه کرده‌ايد. دولت بايد به مردم توضيح بدهد که چرا در طول شش سال گذشته قيمت بنزين را به‌صورت پلکاني افزايش نداده و به يکباره و در تعطيلي يک روز جمعه مردم را در عمل انجام شده قرار داده است؟ نکته قابل تأمل اين است که رسانه‌ها، احزاب و حتي نمايندگان مجلس از تصميم دولت در زمينه افزايش قيمت بنزين اطلاع دقيقي نداشته‌اند.
مجلس، احزاب و رسانه‌ها نهادهاي مرجع جامعه هستند. نبايد جايگاه آنها را به صرف يک افطاري در ماه رمضان تقليل داد و به برگزاري يک ضيافت نمايشي با چهره‌هاي سياسي يا اقتصادي در طول سال اکتفا کرد. نهادهاي مرجع دقيقا بايد در چنين مواقعي که کشور در آستانه يک تصميم مهم است به کار گرفته شود و مورد مشورت قرار بگيرند.
البته نمي‌توان همه مسئوليت تصميم اخير را متوجه دولت کرد. اگر وزارت اطلاعات و سپاه پاسداران در ملاقاتي که با آقاي روحاني داشته‌اند با اين تصميم مخالفت کرده‌اند نبايد اين تصميم گرفته مي‌شده است. اگر قرار بوده اين طرح سبب صرفه‌جويي در کشور شود بايد اين واقعيت را در نظر گرفت که در اعتراضات ناشي از اين تصميم خسارت‌هاي گسترده‌اي به پمپ بنزين‌ها، بانک‌ها، مراکز اورژانس و ديگر اموال عمومي وارد شده که از هزينه‌اي که قرار بوده صرفه‌جويي شود، بيشتر بوده است. به همين دليل دولت بايد دلايل تصميم خود را براي افکار عمومي بازگو کند که چرا به حرف ديگران در اين تصميم‌گيري گوش نکرده است. در اين ماجرا دولت نگاه از بالا به پايين به مردم کرده است.
به همين دليل مردم از اين موضع دولت در ناديده گرفتن آنها ناخشنود شدند و در خيابان‌ها اعتراض خود را نشان دادند. مردم جامعه بايد احساس وزن و قدرت کنند. مردم بايد احساس کنند توسط مسئولان ديده مي‌شوند. هنگامي که اين اتفاق رخ ندهد و جامعه احساس کند ديده نشده وزن و قدرت خود را در خيابان نشان خواهد داد. امروز همه مردم آقاي روحاني را تصميم گيرنده اصلي افزايش قيمت بنزين مي‌دانند. اين در حالي است که اين يک تصميم حاکميتي بوده است. مردم به آقاي روحاني رأي داده‌اند که کشور را خوب اداره کند. به همين دليل آقاي روحاني بايد به صراحت عنوان کند که آيا اين تصميم را در يک زمان اشتباه اجرا کرده يا اين تصميمي بوده که خودش گرفته است.
آيا دولت پيش‌بيني چنين واکنشي را داشت؟ آيا نداشتن راهکار و مکان تجمعات در کشور سبب خسارت‌هاي اجتماعي و تخريب اموال عمومي نيست؟
اصل۲۷ قانون اساسي آزادي تجمعات مسالمت‌آميز را به رسميت شناخته است. در شهرهاي مختلف مردم بايد بدانند اگر قصد دارند نسبت به يک موضوع اعتراض کنند چه بايد بکنند و در کجا اعتراض خود را به گوش مسئولان برسانند. رئيس‌جمهور نيز در اظهارات خود عنوان کردند اعتراض حق قانوني مردم است. با اين وجود سوال اين است که چرا هنوز راهکار مناسبي براي اعتراض مردم به وجود نيامده است؟ هنگامي که محل يا محل‌هايي براي اعتراض مردم مشخص نباشد و رويکرد دقيقي در اين زمينه وجود نداشته باشد، معترضان به سياست‌هاي دولت با اغتشاشگران و براندازان در خيابان‌ها مخلوط مي‌شوند و اعتراضات شکل خشن به خود مي‌گيرد. اصل۲۷ قانون اساسي به يک اصل راکد در قانون اساسي تبديل شده که هيچ‌استفاده‌اي از آن نمي‌شود.
مسئولان بايد چند نقطه شهر را مانند ورزشگاه‌شيرودي يا برخي پارک‌ها مانند پارک لاله و پارک شهر را به محلي براي برگزاري اعتراضات مسالمت‌آميز به احزاب معرفي کند تا احزاب تکليف خود را بدانند که اگر قصد دارند اعتراض خود را نشان بدهند مردم را به کجا دعوت کنند. در چنين شرايطي اگر کسي با قمه وارد چنين جمعي شود و قصد تخريب اموال عمومي را داشته باشد توسط خود مردم کنترل خواهد شد. نکته ديگر اينکه جنس اعتراضات اخير نشان مي‌دهد که برخي اتفاقات با برنامه‌ريزي قبلي صورت گرفته و برخي به‌دنبال چنين فرصتي بودند تا فضاي جامعه را بهم بريزند. به‌عنوان مثال برخي با ديناميت‌هايي که از قبل تهيه شده بود، قصد داشتند لوله‌هاي نفت را منهدم کنند. جاده‌اي که بندر‌ماهشهر را به جاده سراسري کشور متصل مي‌کند توسط عده‌اي قطع مي‌شود و در حاشيه‌هاي آن سنگر ساخته‌اند. آيا اين اتفاقات به‌صورت دفعي رخ داده است؟ پاسخ قطعا خير است.
تا قبل از اعتراضات برخي با توجه به اتفاقات رخ داده در عراق و لبنان، ايران را سومين حلقه اين اتفاقات قلمداد مي‌کردند. بهانه‌اي براي اين کار وجود نداشت، اما تصميم نسنجيده مسئولان در زمينه بنزين، يک پاس گل طلايي به آشوبگراني داد که از مدت‌ها قبل براي چنين روزهايي برنامه‌ريزي مي‌کردند. در اعتراضات سال۹۶ در حدود۳۰ شهر درگير اعتراضات شده بودند اين در حالي است که در اعتراضات اخير نزديک به صد شهر کشور با اعتراض و اغتشاش مواجه بوده است. علائم نشان مي‌دهد اگر در آينده اعتراضات مشابهي شکل بگيرد گستره وسيع‌تر در پي خواهد داشت. اگر در اعتراضات اخير برخي با قمه ماموران انتظامي را شهيد کردند، شک نکنيد در صورت تکرار شاهد درگيري‌هاي وسيع‌تري خواهيم بود.
نمايندگان مجلس در واکنش به بي‌اعتنايي دولت در تصميم‌گيري درباره افزايش قيمت بنزين تيغ استيضاح خود را عليه وزراي دولت تيز کرده‌اند. تحليل شما از اقدام نمايندگان مجلس چيست؟
به هر حال مجلس به‌عنوان عصاره فضايل ملت بايد در چنين تصميم مهمي نقش‌آفريني مي‌کرده است. به همين دليل رئيس‌جمهور بايد به‌صورت شفاف دليل عدم اطلاع مجلس از اين تصميم را بيان کند. بنده استيضاح وزير کشور را صحيح مي‌دانم و معتقدم اين اتفاق بايد خيلي زودتر رخ مي‌داد. وضعيت وزارت کشور به اندازه‌اي نامتوازن است که استانداري‌ها نبايد به پيمانکاري تبديل شوند. اين پيمانکاري‌ها نيز گاه با سهم دادن به نمايندگان عملا اداره شهرها را از اهداف اساسي و اوليه دولت خارج کرده است. امروز اغلب کساني که در مناطق مختلف کشور از مسئولان ستاد انتخاباتي آقاي روحاني بوده‌اند نسبت به رويکرد انتخاب مسئولان در استان‌ها انتقاد دارند.
آقاي روحاني بايد تجربه بدرقه احمدي‌نژاد توسط مردم را به خاطر داشته باشد که وقتي در روزهاي پاياني دولت به برخي شهرهاي کشور سفر مي‌کرد، هيچ‌کس به استقبال وي نمي‌رفت و يا اگر مراسمي در اين زمينه در نظر گرفته مي‌شد، به‌دليل اندک بودن جمعيت منتفي مي‌شد. برخي نمايندگان مجلس احساس مي‌کند در اين ماجرا دور خورده‌اند. به همين دليل نيز احتمال اينکه نمايندگان مجلس دو يا سه وزير دولت را استيضاح کنند، وجود دارد.
سکوت جريان‌هاي سياسي چه معناست؟ چرا جريان‌هاي سياسي و به خصوص جريان اصلاحات موضع فعالانه‌اي در اين زمينه نداشت؟
در شرايط کنوني اصولگرايان دچار يک اشتباه تاريخي شده‌اند و تلاش مي‌کنند بين حسن روحاني و ابوالحسن بني‌صدر مشابهت‌سازي کنند. اين سخني است در خطبه‌هاي يک نماز جمعه به صراحت درباره آن اظهارنظر و آقاي روحاني با بني‌صدر مقايسه شد. نزديکان اين فکر در مجلس نيز همين رويکرد را دنبال مي‌کنند و به بهانه‌هاي مختلف طرح استيضاح آقاي روحاني را در مجلس مطرح مي‌کنند. اين در حالي است که موضوع استيضاح رئيس‌جمهور در شرايط کنوني با مخالفت مواجه خواهد شد. امروز کشور در يک وضعيت ويژه قرار دارد که تصميماتي مانند استيضاح رئيس‌جمهور مي‌تواند آبستن اتفاقات نامناسبي براي جامعه باشد.
وضعيت جريان اصلاحات متفاوت است. در ماجراي اتفاقات اخير اصلاح‌طلبان با برخي اقدامات موافق نبودند. نکته مهم‌تر اينکه در اين ماجرا اصلاح‌طلبان کمي بيشتر از گذشته خرج خود را از آقاي روحاني جدا کردند و فاصله بيشتري گرفتند. اصلاح‌طلبان احساس مي‌کنند در اين ماجرا دولت آنها را دور زده است و دولتي که براساس حمايت آنها روي کار آمده با تصميماتي که اتخاذ کرده زمينه‌ساز چنين اتفاقاتي در کشور شده است. در نتيجه چاره‌اي ندارند از فعل دولت تبري بجويند.
امروز کشور در وضعيت افراط و تفريط قرار گرفته است. افراطيوني مانند آقاي ذوالنور به‌دنبال اين هستند که دولت حسن روحاني به‌صورت ناتمام به کار خود پايان بدهد. اين هشداري است که آيت‌ا... هاشمي قبل از رحلت به دولت داده بود و آقاي روحاني را نسبت به اين خطر آگاه کرده بود. افراطيون تلاش مي‌کنند با اين حربه براي خود يک دستاويز انتخاباتي ايجاد کنند تا در فضاي انتخابات از آن به سود خود استفاده کنند. اين اتفاق در شوراي شهر تهران و در موضوع انتخاب شهردار تهران نيز رخ داد. اين عده تلاش کردند اصلاح‌طلبان را در مديريت شهر تهران بي‌کفايت جلوه بدهند تا بتوانند در انتخابات بعدي زمينه حضور خود را فراهم کنند.
چرا فاصله اصلاح‌طلبان از دولت روحاني در اعتراضات اخير بيشتر شد؟
خط قرمز جريان اصلاحات مردم است. امروز مردم به هر دليلي از افزايش قيمت بنزين راضي نيستند. اگر دولت با کسري بودجه مواجه است بايد کمبود منابع خود را از راه‌هاي ديگري مانند گرفتن ماليات از برخي اقشار مرفه جبران کند. در اخبار آمده بود که يک خواننده موسيقي در مدت دو هفته سه‌ميليارد تومان درآمد کسب کرده است. آيا نبايد از چنين افرادي ماليات اخذ کرد؟ نکته ديگر اينکه کشور در آستانه انتخابات مجلس قرار دارد.
اين در حالي است که اعتراضات اخير به شکل‌هاي مختلف در انتخابات آينده تاثير خواهد گذاشت و ممکن است باعث کاهش مشارکت مردم شود که بايد زودتر براي آن فکري کرد. امروز مردم با اين سوال مواجه هستند که چرا بايد نمايندگاني را براي حضور در مجلس انتخاب کنند که در تصميمات مهمي مانند افزايش قيمت بنزين نقش خود را ايفا نکردند؟ اين تحليل غيرمستقيمي است که مردم از دور خوردن مجلس در اين ماجرا ارائه خواهند کرد. اصلاح‌طلبان در مجلس دهم نسبت به مجالس گذشته نقش بيشتري داشته‌اند و کرسي‌هاي بيشتري در اختيار داشته‌اند. با اين وجود امروز اغلب کميسيون‌ها از دست فراکسيون اميد خارج شده و فراکسيون اميد نتوانسته به مطالبات بدنه جريان اصلاحات پاسخ متناسبي بدهد.
اين مساله نشان مي‌دهد که ارائه ليست‌هاي حجمي و کمي ديگر جوابگو نيست و جريان‌هاي سياسي و به خصوص جريان اصلاحات بايد براي بالا بردن کيفيت ليست‌هاي خود از افراد و چهره‌هاي متعهد و متخصص استفاده کند. اصلاح‌طلبان بايد در شرايطي قرار بگيرند که بتوانند از عملکرد چهره‌هاي منتسب به جريان خود در پيشگاه مردم دفاع کنند. اين در حالي است که در شرايط کنوني وضعيت به اين شکل نيست و اصلاح‌طلبان نمي‌توانند از رئيس‌جمهوري که هيچ‌گاه خود را اصلاح‌طلب ندانسته و نمايندگاني که در ليست اميد قرار گرفتند اما پس از ورود به مجلس حساب خود را جدا کردند، دفاع کنند.
فاطمه فتاحی / احسان انصاری
- 10
- 2
