عذرخواهی از مهندس

۲۵سال از درگذشت مهندس مهدی بازرگان گذشت. سی‌ام دی ماه سال ۱۳۷۳، یادآور روز فقدان اولین نخست‌وزیر ایران، پس از انقلاب اسلامی است. موسس حزب نهضت آزادی ایران که در واقع با تشکیل دولت مصدق، فعالیت سیاسی خود را آغاز کرده بود، ۹ ماه بعد از شروع مسئولیت خود به عنوان نخست‌وزیر، از مقام خود استعفا کرد. در همان ایام عده‌ای نظرات بازرگان را در حوزه‌های مختلف برنمی‌تابیدند و گاه برای انتقاد از او از مسیر ادب خارج می‌شدند.

مهدی نصیری، روزنامه‌ نگار و پژوهشگر دینی که به عنوان سردبیر و مدیر مسئول در هفته‌‌نامه صبح و روزنامه کیهان و کیهان هوایی، سابقه فعالیت داشته است، دیروز و به مناسبت سالروز درگذشت مهندس مهدی بازرگان، در صفحه شخصی خود در شبکه اجتماعی توئیتر نوشت: اکنون که مهندس بازرگان را در سبک و سیاق عصر حیرت، بازخوانی و تحلیل می‌کنم، احساس می‌کنم در تمام این سال‌ها در نقد نظری و معرفتی او جانب انصاف را رعایت نکرده‌ایم.

این عذرخواهی در حالی صورت می‌گیرد که روزگاری کیهان هوایی به مدیریت مهدی نصیری سردمدار حمله به بازرگان بود در سال‌های پس از جنگ مقاله‌ای از مهندس بازرگان در روزنامه فرانسوی لوموند با عنوان «اسلام، ضد بشریت نیست» به چاپ رسید که چاپ این مقاله در آن زمان باعث شد که حملات زیادی نسبت به بازرگان در تهران، شکل گیرد.

هفته نامه کيهان هوايی که برای ايرانيان خارج از کشور چاپ می‌شد، در همان زمان چاپ مجموعه مقالاتی را آغاز کرد که در آن به برداشت مهندس بازرگان از اسلام حمله شده بود. مهندس بازرگان با نویسندگان این مقالات وارد گفت‌وگو شد و بعدها مجموعه مقالات آن دوران توسط نهضت آزادی ایران در کتابی به نام اسلام و آزادی به چاپ رسید.

ظاهرا شخصیت بازرگان و اندیشه‌های او در زمره کسانی قرار می‌گیرد که پس از مرگ آنها، امکان تحلیل نظریاتشان بیشتر فراهم شده و جهت‌گیری نسبت به آنها دچار تحول می‌شود.

صادق زیباکلام، فعال سیاسی اصلاح‌طلب در گفت‌وگویی اشاره کرده است: اگر قرار باشد از یک نفر بابت نگاهی که به او داشتم و آن نگاه بعدها دچار جرح و تعدیل شد، عذرخواهی کنم قطعا آن یک نفر مهندس مهدی بازرگان است. چون نگاهی که به او در سال ۵۸ و ۵۹ داشتم، نگاه خیلی والا و ستایش‌انگیزی نبود ولی الان بعد از گذشت ۳۷سال احترامم به مهندس بازرگان خیلی خیلی بیشتر از ۳۷ سال پیش است. من به مهندس بازرگان هیچ گاه بی‌احترامی نکردم، ولی این نگاهی که الان به آقای بازرگان دارم را قطعا در سال ۵۸ نداشتم و در این مورد، خودم از خودم خجالت می‌کشم. هادی غفاری، عضو شورای مرکزی مجمع نیروهای خط امام و رئیس موسسه الهادی نیز که در دوران انقلاب از فعالین سیاسی به شمار می‌رفته و از مخالفین سرسخت مهندس بازرگان و دوستانش در دولت موقت و به خصوص در مجلس اول شورای اسلامی بوده است، در نقد تفکرات جناحی خود نسبت به بازرگان می‌گوید:«اشتباه ما این بود که همه ابعاد شخصیتی بازرگان را ندیده بودیم. بازرگان آینده را می‌دید، اما ما از آن غافل بودیم.»

غفاری می‌گوید که چندین بار خدمت آقای بازرگان رسیدم و به‌خاطر آن تندروی‌ها طلب حلالیت کردم.‌هادی غفاری درباره جلسه حلالیت‌‌طلبی‌اش از بازرگان می‌گوید:«بازرگان به من گفت ناشیانه از اعتقادات دفاع کردی اما من از تو گذشتم.»

علی مطهری نماینده مجلس، درباره چگونگی معرفی بازرگان از سوی پدرش به امام برای نخست وزیری، می‌گوید: شهید مطهری، آقای بازرگان را به عنوان نخست‌وزیر دولت موقت معرفی کرد چون این استدلال داشت که انقلاب سریع‌‌تر به نتیجه می‌رسد، چرا که با حضور بازرگان بسیاری از حساسیت‌ها روی انقلاب ما کمتر شد و انقلاب سریع‌ ‌‌تر به پیروزی رسید. مطهری معتقد است که اگر ‌‌‌چه اختلاف‌هایی وجود داشت ولی با این وجود نهضت آزادی و آقای بازرگان باید به عنوان یک گروه منتقد تحمل می‌شدند، که البته حقوق‌‌شان به درستی رعایت نشد.

او اشاره می‌کند که اگر شهید مطهری بود، بسیاری از این افراد را جذب می‌کرد، چون بالاخره از سال ۳۴ تا ۵۸ با آنها مراوده داشت و یکی از سخنرانان اصلی جلسات انجمن اسلامی مهندسین و پزشکان هم مهندس بازرگان بود. لذا حضور شهید مطهری می‌توانست نهضت آزادی را به دیدگاه‌های امام نزدیک کند.

در همین زمینه بسیار پیشتر، انتشار عکسی که در آن عیادت سیداحمد خمینی از مهندس مهدی بازرگان را نشان می‌داد، باعث واکنش‌هایی دوگانه در میان جریان‌های مختلف سیاسی شده بود. برخی این دیدار را به معنای دلجویی فرزند امام(ره) از بازرگان تلقی کردند و گروه مقابل هم آن را دیداری دانستند که از روی محبت و بزرگواری سیداحمد خمینی انجام شده و به معنای قبول داشتن افکار و نظریات بازرگان نبوده است.

شاید تجربه برخورد با افکار و نظریات برخی چهره‌های سیاسی مانند مهدی بازرگان، این نکته را در ذهن ایجاد کند که بعضی از این چهره‌ها و افکارشان متعلق به آینده‌اند و باید در گذر زمان شناخته شوند. افرادی که البته در طول تاریخ جهان، معدود نبوده‌اند.