اولويت‌های احيای برجام | تحریم سپاه؛ مانع اصلی یا جنگ تبلیغاتی؟

مذاکرات احیای برجام در وین اگرچه هنوز هم گهگاه با واژه‌ها و جمله‌های خوش‌بینانه و امیدوارکننده از سوی طرفین توصیف می‌شود اما در عمل خوب پیش نمی‌رود. یا در واقع به نظر می‌رسد که اصلا پیش نمی‌رود. مشکل و مانع اصلی در مسیر توافق نیز آن‌طور که در اخبار و اظهارات تحلیلگران به گوش می‌رسد، تحریم‌های سپاه است. مقامات آمریکایی که پیش‌تر به صورت تلویحی در این باره اظهارنظر می‌کردند، حالا مواضع صریح و قاطع‌تری گرفته‌اند؛ مثلا همزمان با افزایش فشار نمایندگان جمهوریخواه کنگره و برخی دموکرات‌ها، ژنرال مارک الکساندر میلی، رییس ستاد مشترک نیروهای مسلح ایالات متحده، به کمیته نیروهای مسلح سنای آمریکا گفته بود که نیروی قدس سپاه «از نگاه شخص او» نباید از فهرست گروه‌های تروریستی حذف شود. جالینا پورتر سخنگوی وزارت خارجه ایالات متحده نیز در واکنش به این سوال که آیا دیدگاه ژنرال میلی گویای مواضع دولت جو بایدن است، به نوعی با آن موافقت کرده است.

در این شرایط گفته می‌شود که ایران با پیشنهاد طرح آمریکایی مبنی بر در تحریم‌ نگه داشتن سپاه قدس به جای مجموعه سپاه مخالفت کرده است. این را دیروز رویترز از قول یک دیپلمات ایرانی اعلام کرد و نوشت: «تهران پیشنهاد ایالات متحده برای قرارگیری نیروی قدس سپاه در لیست سازمان‌های تروریستی را در ازای حذف سپاه از لیست سازمان‌های تروریستی رد کرد.»

این موضع‌گیری طرفین در قبال مساله تحریم‌های برجام در حالی است که حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه کشورمان هفته نخست فروردین در گفت‌وگو با شبکه خبر ضمن اشاره به مطرح بودن موضوع خارج کردن اسامی اشخاص حقیقی و حقوقی از لیست قرمز و از مجموعه تحریم‌ها در مذاکرات، همچنین با اشاره به اهمیت موضوع تحریم‌های سپاه برای ایران، گفته بود که «البته مقامات عالیرتبه سپاه به ما در وزارت خارجه نکته‌ای را همواره یادآوری می‌کنند و می‌گویند شما در راستای منافع کشور هر آنچه را لازم است انجام دهید و اگر به نقطه‌ای رسیدید که موضوع سپاه مطرح بود، این موضوع نباید مانعی برای شما باشد. این را می‌گویند و به نظر من مقامات عالی سپاه، به نوعی ازخودگذشتگی نشان می‌دهند و ایثارگری خودشان را به حد اعلا می‌رسانند که اگر واقعا دیدید جمع‌بندی این است که در این توافق، منافع کشور حاصل می‌شود، اصلا موضوع سپاه پاسداران جزو اولویت‌هایتان قرار نگیرد.»این اظهارات امیرعبداللهیان البته خیلی سریع با واکنش تند برخی از افراد طیف تندرو مواجه شد و تقریبا به حاشیه رفت اما از اهمیت آن کاسته نشد، به خصوص که بعد از یکی، دو هفته اهمیت و تاثیرگذاری موضوع تحریم‌های سپاه در روند مذاکرات مشخص و عیان‌تر شده است. از این رو است که تحلیلگران و کارشناسان با اشاره به منافع ملی و شرایط خاص کشور از نظر اقتصادی و سیاسی با استناد به رویکرد همان فرماندهان سپاه که امیرعبداللهیان به آنها اشاره کرده بود، از لزوم در اولویت قرار دادن منافع ملی می‌گویند.

مانع‌تراشی راست‌افراطی

علی بیگدلی تحلیلگر مسائل بین‌المللی از جمله تحلیلگرانی است که نقش ویژه‌ای برای موضوع سپاه در مذاکرات قائل است و باور دارد که مسوولان تصمیم‌گیرنده باید به نحوی تصمیم بگیرند که مردم جور مسائل سیاسی را نکشند. او به «جهان‌صنعت» گفت: «آقای امیرعبداللهیان قبلا در این باره اظهاراتی را مطرح کرد اما دیدیم که روز بعد آقای شریعتمداری مصاحبه تندی کرد و بلافاصله جلوی این رویکرد گرفته شد.

وی افزود: «یکی از مشکلات اساسی در کشور ما این است که منافع ملی قربانی مصالح دیگری شده و این کار را با مشکل مواجه کرده و سیاست خارجه نیز تابعی از همین رویه است. بر همین اساس آقای امیرعبداللهیان به عنوان وزیرخارجه آن سخن را گفت اما دیگر هم تکرار نکرد و دنبال آن را نگرفت چون آقای شریعتمداری به عنوان یکی از نمایندگان گروه راست‌افراطی آن را رد کرد. دیدیم که مقامات ارشد هم واکنشی از خود نشان ندادند.»

تحلیلگر مسائل بین‌المللی افزود: «این موضوع اما با واکنش‌هایی از سوی آمریکایی‌ها مواجه شد. آنها اعلام کردند حاضر هستند از تحریم سپاه چشم‌پوشی کنند اما از تحریم سپاه قدس کوتاه نخواهند آمد. این یک عقب‌نشینی معنادار است که طبق آن کلیت سپاه که فعالیت‌های اقتصادی، صنعتی و بانکی دارد از تحریم خارج می‌شود. دقت کنید که ابتدای کار حرف از رفع تحریم سپاه بود و ایران می‌گفت که نمی‌توان فقط تحریم سپاه را برداشت چون این یک سازمان دنباله‌دار است که فعالیت‌های اقتصادی، صنعتی، راهسازی و… دارد بنابراین نهادهایی که زیر نظر آن فعالیت می‌کنند هم نباید تحریم باشند. الان آمریکایی‌ها طی یک عقب‌نشینی گفته‌اند که ما سپاه قدس را برای اینکه در کانون‌های نفوذ امنیتی ایران دخالت مستقیم دارد در تحریم نگه می‌داریم اما تحریم‌های مجموعه سپاه را حذف می‌کنیم.

الان هم یک دیپلماسی پنهانی بین ایران و آمریکا در این رابطه در جریان است و ایران هنوز از خود واکنش منفی نشان نداده است. به این خاطر که هر دو طرف یعنی آمریکا و ایران به حل مساله برجام نیازمند هستند.»

عقب‌نشینی آمریکا

بیگدلی تاکید کرد: «با توجه به مشکلات اقتصادی آزاردهنده که هر روز ابعاد وسیع‌تری پیدا می‌کند و بایدن هم برای اینکه بتواند از حل برجام به عنوان یک برگ برنده در برابر افکار عمومی آمریکا به خصوص کنگره استفاده کند، به این توافق نیاز داریم و مذاکرات در قالب دیپلماسی پنهان در جریان است.»وی ادامه داد: «به نظر من این اقدامی که آمریکا انجام داده و پیشنهاد جایگزینی سپاه قدس با مجموعه سپاه را داده از اهمیت بسیاری برخوردار است چون این بخش از سپاه کمتر فعالیت اقتصادی و بانکداری و… دارد.»بیگدلی خاطرنشان کرد: «با توجه به کسری بودجه‌ قابل ملاحظه‌ای که ما داریم، اگر بخواهیم با همین شرایط در سال ۱۴۰۱ کشور را اداره کنیم قطعا با مشکلات جدی مواجه خواهیم شد. مثلا در اخبار آمده بود که قیمت گوشت به کیلویی ۳۰۰ هزار تومان می‌رسد و طبیعی است که این رویه مشکل به وجود خواهد آورد، بنابراین لازم است که مقامات ارشد ما از این مساله عبور کنند و یک همسویی با آمریکایی‌ها در پیش بگیرند. به اعتقاد من ما هیچ راهی غیر از حل مساله برجام نداریم و بدون حل مساله برجام هیچ گشایشی در اقتصاد ما ایجاد نمی‌شود. برخلاف اینکه الان خیلی از آقایان می‌گویند که ما اقتصاد را به حل مساله برجام گره نزده‌ایم، اصلا ممکن نیست که برجام و مسائل اقتصادی را جدای از هم حل کرد.»

تحت تاثیر کشمکش‌های سیاسی

از سوی دیگر جاوید قربان‌اوغلی، دیپلمات پیشین نیز نگاه مشابهی دارد. او در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» اظهار داشت: «با توجه به آنچه مقامات رسمی آمریکا درباره حذف سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی گفته‌اند، به نظر می‌رسد که معضل اصلی در مذاکرات برجامی که حدود یک ماه است، متوقف شده همین بحث تحریم‌های سپاه باشد. البته این اظهارنظر بر اساس آنچه است که گفته شده، چراکه ما از پشت پرده‌ها مطلع نیستیم و نمی‌دانیم که موضوعات دیگری هم مطرح است یا نه. قبلا هم آقای امیرعبداللهیان درباره اینکه برخی فرماندهان سپاه خودشان می‌گویند منافع ملی نباید معطل سپاه شود، صحبت کرده بود اما با هجمه شدید برخی سیاسیون و روزنامه‌های تندرو مواجه شد و ظاهرا از آن موضع هم عقب‌نشینی کرد.»

وی افزود: «دقت داشته باشید که این مساله فراتر از آن است که آقای امیرعبداللهیان درباره‌اش بگوید چون در ساختار سیاسی کشور وزیر خارجه نقش جدی و تعیین‌کننده‌ای ندارد. وزیر خارجه در مساله هسته‌ای تصمیم‌گیرنده نیست و شورای عالی امنیت ملی و مقامات عالی‌تر در این زمینه تصمیم‌گیرنده هستند لذا باید از سخنان آقای امیرعبداللهیان در این باره استقبال کرد اما اینکه تا چه حد اجرایی شود به برآیند نیروهای سیاسی در داخل بستگی دارد.»

قربان‌اوغلی تصریح کرد: «به نظر می‌رسد که ما در داخل کشور با دو طیف مواجه هستیم: یک طیفی مثل همان بخشی از سپاه که آقای امیرعبداللهیان از آنان سخن می‌گفت که معتقد هستند اقتصاد و رشد و توسعه کشور به برجام گره خورده و سپاه نباید عامل بازدارنده در این زمینه باشد. طیف دیگر هم در داخل سپاه و نیروهای سیاسی که اصلا بقا و ماندگاری خود را در عرصه سیاسی کشور و حتی در استفاده از منافع اقتصادی که در قالب تحریم دارند، در ادامه وضعیت موجود می‌بینند.

بنابراین حل مساله به نتیجه این کشمکش سیاسی بستگی دارد. البته این مختص ایران نیست و در داخل آمریکا هم با توجه به اینکه انتخابات میان‌دوره‌ای در پیش است، تیم بایدن دچار محافظه‌کاری شده است و مسائل سیاسی نقش‌آفرینی می‌کند.»

وقت تصمیم سیاسی

وی ادامه داد: «البته یک احتمال هم این است که طرف ایرانی و آمریکایی برای افزایش قدرت چانه‌زنی خود این مسائل را مطرح کرده باشند. حتی اگر این گمانه‌زنی هم درست باشد، مشکل اصلی ظاهرا مساله سپاه است چون آن طورکه گفته می‌شود، بحث تضمین حل شده و ما از تضمین‌های حقوقی عبور کرده و به تضمین‌های اقتصادی که از زبان آقای امیرعبداللهیان بیان شد رسیدیم. درباره مسائل فنی هم تقریبا همه مسائل حل شده است. حتی چادر خبرنگاران هم برچیده و به نحوی اعلام شده که مسائل دیگری برای مذاکره نمانده است. بنابراین اگر بخواهیم بر اساس اخبار منتشره نتیجه بگیریم، باید گفت که مساله باقی مانده مساله سپاه است و این موضوع نیازمند یک تصمیم سیاسی است؛ تصمیمی که هم در ایران و هم در آمریکا باید گرفته شود.»این دیپلمات پیشین اخذ تصمیم سیاسی در آمریکا را راحت‌تر دانست و گفت: «برای طرف آمریکایی اما اتخاذ این تصمیم سیاسی راحت‌تر است به این خاطر که اگر چنانچه اراده رییس‌جمهور این باشد، می‌تواند این کار را انجام دهد. در واقع اگر کنگره بخواهد مانع شود باید آن سازوکار دوسوم رای در سنا استفاده شود که هرگز اتفاق نخواهد افتاد. به عبارتی اگر خارج کردن سپاه از لیست تحریم‌ها بخواهد در نظام حقوقی آمریکایی‌ها اجرای شود باید دموکرات‌ها دوسوم آرای سنا را کسب کنند که نمی‌توانند. بنابراین رییس‌جمهور آمریکا که اختیارات زیادی در سیاست خارجی دارد، اگر بخواهد می‌تواند از اختیارات خود استفاده کند.»

وی افزود: «بنابراین اگر ایران تصمیم سیاسی خود را بگیرد، این مساله قابل حل است. البته یک مساله دیگری که گفته شده این است که آنها حاضر هستند سپاه را از لیست تحریم‌ها خارج کنند و نیروی قدس همچنان در تحریم بماند. گویا ایران با این پیشنهاد هم موافقت نکرده است. نمی‌دانیم که این موضوع چقدر درست است چون اطلاع‌رسانی دقیقی در ایران نمی‌شود و مردم که تمام تاوان این وضعیت را می‌دهند، خبر ندارند چه خبر است.»

اراده حصول توافق

این کارشناس مسائل بین‌المللی درباره اینکه چقدر احتمال دارد بخش تصمیم‌گیرنده در ایران به خاطر حل مسائل اقتصادی و تحریمی که زندگی مردم را سخت کرده، تصمیم سیاسی لازم را بگیرد و این گره را باز کند؟ گفت: « این تصمیم بستگی به برآیند همان دو جریان سیاسی که به آن اشاره کردم، دارد. البته تصمیم نهایی را حتما مقام‌های بالاتر می‌گیرند که برداشت شخصی من این است که مقام‌های بالاتر دنبال آن هستند که ما به یک توافقی برسیم. منتها مساله چانه‌‌زنی است و ظاهرا ایران فکر می‌کند که چون آمریکا الان درگیر مسائل اوکراین است و از سوی دیگر مشغولیتی هم در ارتباط با چین دارد، به خاطر ورود نفت ایران به بازار جهانی و ایجاد تعادل قیمتی ناگزیر به ارائه امتیازات بیشتر هستند. به نظر من البته این برداشت قدری غیرواقع‌بینانه است. به این خاطر که الان آمریکایی‌ها از طریق تلاش‌های دیپلماتیکی که انجام داده‌اند و مذاکراتی‌ که داشته‌اند توانسته‌اند قیمت نفت را زیر ۱۳۰ دلار نگه دارند و چون به نظر می‌رسد روس‌ها هم در اوکراین تقریبا متوقف شده‌اند، وضعیت جنگ به زیان آمریکا نیست و بعید است که بر اساس قضایای اوکراین امتیاز بیشتری به ایران بدهند. لذا ایران اگر مصلحت‌اندیش باشد فارغ از آنچه که در دنیا می‌گذرد آنچه که به نفع منافع کشور است را انجام خواهد داد.

جنگ تبلیغاتی

ناگفته نماند که برخی از سیاسیون و تحلیلگران نیز هنوز جدی بودن بحث تحریم‌های سپاه در روند مذاکرات احیای برجام را باور ندارند و معتقدند که مسائل مهم‌تر و اساسی‌تری در بین است. مثلا محمد مهاجری فعال سیاسی و رسانه‌ای اصولگرا موضوع تحریم‌های‌ سپاه را چندان هم جدی نگرفته و طرح آن را یک جنگ تبلیغاتی می‌داند. او در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» ضمن اشاره به اینکه «تحریم‌های سپاه بیش از آنکه یک مقوله سیاسی و دیپلماتیک باشد، یک مقوله تبلیغاتی است» گفت: «ایران و آمریکا هر دو دنبال برنده شدن در این جنگ تبلیغاتی هستند و موضوع تحریم‌های سپاه خیلی تاثیری در اتفاقات اقتصادی کشور ما نخواهد داشت.»وی تصریح کرد: «جنگ تبلیغاتی ضرورتا بی‌اهمیت نیست و اتفاقا در جای خود اهمیت بسیاری دارد و طرفین باید به مصاف هم بروند و ما هم باید تلاش کنیم که در آن برنده باشیم. مساله این است که این موضوع تاثیر زیادی در اتفاقات اقتصادی مربوط به برجام ندارد.»

مهاجری تاکید کرد: «فکر نمی‌کنم که موضوع تحریم‌های سپاه مساله و گره اصلی در روند مذاکرات باشد. من این موضوع را بیشتر یک بهانه تبلیغاتی می‌دانم و معتقدم که یکی، دو مشکل دیگر در این مسائل مربوط به تحریم‌ها وجود دارد. به نظر من موضوع سپاه نمی‌تواند خیلی عامل تعطیلی یا به بن‌بست کشیده شدن مذاکرات باشد.»وی در تشریح دلایل بلاتکلیفی فعلی مذاکرات نیز گفت: «مساله تحریم‌ها مطرح است. آمریکایی‌ها مایل هستند که فقط تحریم‌های مربوط به برجام را بردارند و طرف ایرانی به این اهمیت می‌دهد که تحریم‌های بیشتری حذف شود. به خصوص که دولت آقای رییسی می‌خواهد حتی اگر شده یک امتیاز بیشتر از دولت قبلی از طرف مقابل بگیرد چون این امر در سیاست داخلی برای دولت مهم است و با این کار می‌تواند فضای مدافعان دولت را تلطیف کند.

اگرنه همه می‌دانیم آنچه تا حالا توافق شده چیزی بیش از آنچه که آقای عراقچی به نتیجه رسیده بود، ندارد لذا اکنون تیم مذاکره‌کننده می‌خواهد امتیاز بیشتری بگیرد که بگوید این توافق با آن توافقی که قبلا امکان حصول آن بود، فرق دارد. این موضوع در واقع بیشتر مصرف داخلی دارد.»

اولویت با منافع ملی است

لغو تحریم‌های سپاه حتی اگر آن‌طور که مهاجری می‌گوید مساله و مانع اصلی در مسیر توافق احیای برجام نباشد، یک مساله مهم و اثرگذار است، لذا انتظار می‌رود که آقایان و نهادهای تصمیم‌گیرنده قبل از تصمیم‌ و موضع‌گیری در این باره نگاه دقیق‌تری به اوضاع و احوال مردم و مملکت انداخته و ببینند که پافشاری‌های فعلی چه تاثیری در احقاق منافع و حقوق ملت دارد.

خاصه اینکه به گفته وزیر خارجه کشور، فرماندهان سپاه نیز به اینکه باری بر دوش تیم مذاکره‌کننده و مردم نهاده شده و مانع از تامین هرچه سریع‌تر منافع کشور شود، راضی نیستند. بر این اساس انتظار می‌رود که مسوولان و مقامات تصمیم‌گیرنده به موضع‌گیری و انتقادات برخی اصولگراهای تندرو که کاسه داغ‌تر از آش شده‌اند و روی حرف خود سپاه و وزیر خارجه هم حرف می‌زنند، کمتر توجه کنند و صرفا برای تامین منافع کشور که در این مقطع همان لغو تحریم و کاهش فشارهای اقتصادی و معیشتی است، توجه داشته باشند.

نویسنده: آرزو فرشید