با گذشت دو هفته از برگزاري همه‌پرسي استقلال اقليم كردستان عراق، همچنان اين مساله يكي از مهم‌ترين اولويت‌هاي سياست خارجي كشورهاي همسايه عراق است. موضوعي كه در سفر اخير رجب طيب اردوغان به تهران هم بخش بزرگي از گفت‌وگوهاي دو طرف را به خود اختصاص داده‌بود.
هر چند تهران و آنكارا هر دو علنا با برگزاري همه‌پرسي استقلال اقليم كردستان عراق مخالفت كرده‌اند، اما واكنش‌هاي عملي دو كشور نسبت به اين اتفاق تفاوت‌هاي زيادي با يكديگر دارند. قاسم محبعلي، مديركل پيشين خاورميانه وزارت امور خارجه، معتقد است كه سياست‌هاي تركيه در برابر اين پرونده دو وجه مختلف اعلاني و اعمالي دارد.
محبعلي معتقد است كه تركيه قصد دارد با پيش انداختن ايران در رويارويي با كردستان عراق، هزينه‌ها و آثار چنين درگيري‌اي را از گردن خود باز كند. در ادامه متن كامل گفت‌وگوي «اعتماد» با قاسم محبعلي، مديركل پيشين خاورميانه وزارت امورخارجه را مطالعه مي‌كنيد:
دليل تفاوت رويكرد تهران و آنكارا با وجود موضع‌گيري مشتركي كه در مورد همه‌پرسي كردستان عراق گرفتند، به اعتقاد شما چيست؟
ايران و تركيه در يك موضوع‌هايي با هم اشتراك نظر دارند و در برخي موضوعات اختلاف نظر دارند. مساله ما با تركيه در كردستان عراق يكي نيست. ترك‌ها با توجه به مشكلات بزرگي كه در داخل كشور با جمعيت كرد دارند، موضع‌گيري عملي متفاوتي در مقابل مساله همه‌پرسي كردستان دارند. تركيه هم با اقليم كردستان عراق هم مرز است، هم با كردهاي سوريه هم مرز است و هم جمعيت ٢٠ ميليون كرد درون خاك تركيه هستند كه دولت تركيه به صورت مستمر با آنها درگيري دارد.
در استان‌هاي هم مرز تركيه با اقليم كردستان وضعيت امنيتي ويژه‌اي برقرار است و درگيري‌هاي مستمري ميان دولت تركيه و كردها وجود دارد. شرايط تركيه با ايران كاملا متفاوت است. ايران از يك طرف متحد نزديك دولت مركزي عراق است و از طرف ديگر با كردها روابط نزديك تاريخي، فرهنگي، زباني دارد و كردها بخشي از تاريخ ايران هستند.
به نظر مي‌رسد كه در رويارويي با مساله كردستان، ايران و تركيه سياست‌هاي‌شان به دو بخش مختلف تقسيم مي‌شود؛ سياست‌هاي اعلاني و سياست‌هاي اعمالي. سياست‌هاي اعلاني دو كشور اين است كه دو كشور علنا گفته‌اند كه مخالف برگزاري همه‌پرسي كردستان عراق هستند، از وحدت و تماميت ارضي عراق حمايت مي‌كنند و حاضر به پذيرش نتايج همه‌پرسي نيستند. اما سياست‌هاي اعمالي و ميداني طرف ترك متفاوت است.
تركيه با وجود اينكه جدا مخالف با تشكيل يك نهاد مستقر و بنياد سياسي مبتني بر قوم كرد است، اما در عين حال منافع اقتصادي و تجاري زيادي در منطقه اقليم كردستان عراق دارد. شركت‌هاي بسيار زياد تركيه در اقليم كردستان عراق فعاليت مي‌كنند. نفت اقليم كردستان عراق و شمال عراق از طريق تركيه به خارج از كشور صادر مي‌شود.
وضعيت ايران اما كاملا متفاوت است. براي تركيه قطع مناسبات تجاري و بستن مرزهاي اقليم كردستان عراق به لحاظ اقتصادي كاملا مضر است، در شرايطي كه براي ايران تنها يك سوم از حجم كل تجارت ايران و عراق با منطقه اقليم كردستان انجام مي‌شود. براي تركيه بستن مرزها با اقليم ارتباط آنها را با شمال عراق كاملا قطع مي‌كند، در عين حال به لحاظ سياسي و امنيتي نگراني‌هاي كاملا متفاوتي دارند. در شرايطي كه حجم مناسبات تجاري و اقتصادي تركيه به مراتب با اقليم كردستان عراق بيشتر از ايران است؛ روابط سياسي تهران با اربيل هم به مراتب نسبت به روابط آنها با آنكارا بيشتر و پايدارتر است.
تركيه چگونه مي‌خواهد بر اين تضاد منافع در برخورد با استقلال اقليم كردستان عراق غلبه كند؟
تركيه تلاش مي‌كند كه نقطه درگيري را از سمت خود به سوي تهران و بغداد متوجه كند. اردوغان تلاش مي‌كند از مسووليت و آثار رويارويي مستقيم با اربيل شانه خالي كند. تركيه تلاش مي‌كند تا از جلو انداختن تهران و بغداد در رويارويي با اربيل بهره‌برداري كند و از اين طريق مناسبات اقتصادي و تجاري خود با اقليم كردستان را حفظ كند. در عين حال از اين طريق مي‌خواهد با هزينه ايران و عراق جلوي تشكيل يك كشور كردي در همسايگي خود را بگيرد.
به اعتقاد من ايران و دولت عراق هم كاملا متوجه اين موضوع هستند. سفر آقاي ظريف به سليمانيه براي شركت در مراسم تشييع پيكر جلال طالباني، رييس‌جمهور پيشين عراق نشان مي‌دهد كه تهران كاملا متوجه اين موضوع است كه مناسبات ايران با اقليم كردستان، به صورت بنيادين با مناسبات تركيه متفاوت است.
ايران مي‌داند كه با زبان، فرهنگ و هويت كردي مشكل و اختلافي ندارد. بر خلاف تركيه كه خود را يك كشور تركي مي‌داند و حاضر نيست هويت كردي را بپذيرد و با فرهنگ، زبان و آداب و رسوم كردي مبارزه مي‌كند. فقط يك مثال، برگزاري مراسم جشن عيد نوروز است. در تركيه برگزاري مراسم جشن مهم‌ترين عيد فرهنگ كردي، يعني عيد نوروز ممنوع است، در حالي كه در ايران اين مراسم به صورت مشترك برگزار مي‌شود.
تفاوت‌هاي عملي زيادي در برخورد تهران و آنكارا با مساله استقلال اقليم كردستان عراق وجود دارد. همين تفاوت‌ها باعث مي‌شود كه با وجود شباهت سياست‌هاي اعلاني، سياست‌هاي عملي و اعمالي تفاوت جدي داشته‌باشند.حتي در مورد برخورد دولت عراق مي‌توان تفاوت در سياست‌هاي اعلاني و اعمالي را مشاهده كرد. در بغداد هم بخشي از دولت با كردها همكاري مي‌كند و بخشي ديگر به تندي تهديدات نظامي و امنيتي مطرح مي‌كند.
آيا اين برداشت از گفته‌هاي شما صحيح است كه رجب طيب اردوغان و دولت تركيه با سخنان تند و تهديدآميز كه مطرح مي‌كنند، قصد دارند تهران را براي رويارويي با اقليم كردستان عراق تحريك و تهييج كنند؟
بله، كاملا!
تركيه تلاش مي‌كند كه اگر برخورد يا منازعه‌اي با كردها صورت بگيرد، اين موضوع به سمت ايران ميل كند. دلايل متعددي وجود دارد. تركيه معتقد است كه برخورد و رويارويي مستقيم با كردها مي‌تواند باعث به هم خوردن روابط سياسي تركيه با اروپا و امريكا شود. نگراني ديگر تركيه اين است كه دامنه برخورد با كردها به داخل خاك تركيه كشيده شود. بنابراين هدف نهايي تركيه اين است كه برخورد مستقيم با كردها را به گردن ايران بيندازد.
بخش اعظم تبليغات در مورد ارتباط كردها با اسراييل از طريق آنكارا منتشر مي‌شود. اين در شرايطي است كه ارتباط كردها با اسراييل فقط از طريق تركيه امكان‌پذير است. چرا كه MIT يا سازمان اطلاعات ملي تركيه، سازمان همكار و شريك موساد اسراييل است.
اگر كردها هر رابطه‌اي با اسراييل داشته باشند از طريق خاك تركيه است، هيچ يك از ديگر خاك‌هاي همسايه اقليم كردستان ارتباطي با اسراييل ندارند، نه ايران، نه سوريه و نه عراق. حتي در دوره صدام حسين، هيچ يك با اسراييل همكاري نمي‌كردند و تنها خط ارتباطي كردها با اسراييل از طريق تركيه امكان‌پذير است. ترك‌ها اخبار و گزارش‌ها در مورد حمايت اسراييل از استقلال اقليم را داغ مي‌كنند تا باعث شود ايراني‌ها و عرب‌ها در رويارويي با كردها تحريك و تهييج شوند.
رويارويي مستقيم ايران با اقليم كردستان چه منفعتي براي تركيه دارد؟
كردها مورد حمايت مستقيم دولت امريكا هستند و قطعا امريكا و ناتو جلوي يك درگيري نظامي مستقيم ميان تركيه و كردها را مي‌گيرند و اجازه نخواهند داد تركيه به عنوان يك ارتش عضو ناتو عمليات نظامي عليه كردها انجام دهد. در برابر ايران مناسباتي با امريكا ندارد و در صورتي كه ايران وارد رويارويي با كردها شود، براي تركيه از همه نظر منفعت است.
از يك سو ايران سياست مستقلي دارد و امريكا نمي‌تواند جلوي ايران را بگيرد؛ از سوي ديگر روابط تهران و واشنگتن بيش از پيش شكرآب مي‌شود و آنكارا مي‌تواند از اين درگيري بهره‌برداري بكند. به اضافه اينكه در اين فرآيند تمام هزينه رويارويي با كردها هم به گردن ايران مي‌افتد.
تركيه همواره در عرصه سياست خارجي از سياست چند چهره‌اي برخوردار است. در شرايطي كه با ما يك توافق مي‌كنند، با روسيه با غرب با اعراب و ديگر كشورها سياست‌هاي متفاوتي را در پيش مي‌گيرند. طي همين دو سال شاهد بوديم كه چقدر تغييرات ناگهاني در مسير تركيه رخ داده است.
به نظر شما كنش دستگاه سياست خارجي ما در اين پرونده صحيح است و متوجه رفتار چندگانه تركيه شده‌اند؟
فكر كنم كه دولتمردان ايران رفتار هوشمندانه و خردمندانه‌اي را در اين مسير پيش گرفته‌اند. دستگاه سياست خارجي ما هوشيار است و متوجه شده كه آنكارا مي‌خواهد بازي را به سمت ما بچرخاند. درعين‌حال افكار عمومي ايران هم به هيچ‌وجه آمادگي و علاقه‌اي براي برخورد با كردها ندارند.
سفر آقاي ظريف هم نشان داد كه مناسبات ويژه‌اي بين ايران و كردها وجود دارد. اين قضيه اگر قرار باشد سرانجام خوشي داشته‌باشد حتما بايد از طريق سياسي حل و فصل شود. اينكه كردها به اين انتخاب رسيدند كه به صورت يكجانبه اقدام به برگزاري همه‌پرسي كنند به اين دليل بود كه ديوار بي‌اعتمادي ميان اربيل و دولت مركزي عراق در بغداد به‌شدت بلند شده‌بود.
كردهاي عراق نگران اين هستند كه اگر دولت عراق در شرايط ثبات و قدرت قرار بگيرد، ممكن است دوباره مانند دولت صدام حسين سركوب و كشتار كردها را آغاز كند. اينجا نقش ايران بسيار مهم است. برخلاف تركيه كه به طور كلي حقوقي براي كردها قايل نيست و اعراب كه مناسبات تلخ تاريخي با كردها دارند، ايران مناسبات تاريخي مثبتي با كردها دارد. مردم كردستان چه از لحاظ فرهنگي، تاريخي و چه از لحاظ زبان و هويت كاملا با اعراب متفاوت هستند، با ترك‌ها هم متفاوت هستند. نقطه پيوند دو طرف در اربيل و بغداد، ايران است.
كردها با ايران اشتراك و ارتباط‌هاي عميقي دارند و شيعيان عراق هم ارتباط عميقي با ايران دارند. بخشي از هويت هر دو طرف دعواي كردستان، يعني دولت مركزي عراق و اقليم كردستان، با ايران مشترك است. اين هشياري بايد در بين مقامات جمهوري اسلامي ايران وجود داشته‌باشد كه بتوانند در اين پرونده تعادل را حفظ كنند، به صورتي كه نه نهايتا جدايي و تجزيه عراق كليد بخورد و نه حقوق و خواسته‌هاي مردم كردستان پايمال شود.
در مراسم تشييع آقاي جلال طالباني در سليمانيه عراق، تابوت ايشان با پرچم اقليم كردستان عراق پوشانده‌شده‌بود. برخي از رسانه‌هاي داخلي انتقاداتي مطرح كرده‌اند و اعتراض كردند، به نظر شما آيا اين انتقادها وارد است؟
مسووليت به عهده آقاي ظريف نيست كه به چنين مساله‌اي اعتراض كند. چنين مسووليتي بر عهده دولت عراق است. تا جايي كه من مراسم را ديدم، روي تابوت آقاي طالباني پرچم كردستان بود، اما روي خودرويي كه جسد رييس‌جمهور پيشين عراق را حمل مي‌كرد هم پرچم اقليم كردستان و هم پرچم عراق وجود داشت.
در عين حال رييس‌جمهور عراق، فواد معصوم هم در اين مراسم حضور داشت. آقاي معصوم بلندپايه‌ترين مقام رسمي عراق است، آقاي ظريف به عنوان وزير امورخارجه يك كشور خارجي كه نمي‌تواند كاسه داغ‌تر از آش باشد. اگر قرار بود اعتراضي صورت بگيرد، آقاي فواد معصوم اعتراض مي‌كردند و وقتي اعتراضي از سمت رياست‌جمهوري عراق رخ نداده است، آقاي ظريف هم به طريق اولي، هرچند كه ممكن است احساس ناخرسندي بكند، لزومي به واكنش نداشت.
اين موضوع مساله داخلي عراق است، لزومي ندارد كه ايران در مسائل داخلي عراق دخالت مستقيم بكند. در حال حاضر مساله دولت عراق و كردهاي شمال اين كشور يك مساله داخلي محسوب مي‌شود و نبايد ايران راسا در چنين درگيري‌هاي داخلي دخالت مستقيم بكند.
شهاب شهسواري
- 16
- 5
