دوستي دونالد ترامپ، چهل و پنجمين رييس‌جمهور امريكا با خاندان سعودي در عربستان، دولت مستعجل بود. كمتر از دو سال از واگذاري قدرت در كاخ سفيد و حضور رييس‌جمهوري جمهوريخواه برمسند قدرت نگذشته است كه فاصله زماني گلايه‌هاي ترامپ از شركاي سعودي مستقر در رياض كم و كمتر شده است. مجموع عملكرد دونالد ترامپ در يك سال و اندي گذشته نشان داده كه وي اهل مماشات در پشت صحنه و پرداخت هزينه در افكار عمومي نيست.
هرجا كه احساس كند بايد محتواي يك مكالمه خصوصي يا مفاد يك دستور غيرعلني را فاش كرده و خرج كند بي‌اندك ملاحظه‌كاري سياسي همين كار را مي‌كند و البته عمدتا اين سايرين از وزراي كابينه‌اش تا متحدانش در اروپا يا غرب آسيا هستند كه بايد هزينه‌هاي بلند بلند فكر كردن رييس‌جمهور را بپردازند. ملك سلمان و محمد بن سلمان، پادشاه و وليعهد سعودي در چند روز گذشته بيشترين صدمه را از اين رويه سكاندار كاخ سفيد خورده‌اند و البته تا اين لحظه لب گزيدن و سكوت كردن را به هر اظهارنظري ترجيح داده‌اند.
رييس‌جمهور تاجرمسلك امريكا اندك اندك حتي براي نفس كشيدن سعودي در حلقه رفقاي خود نيز از آنها وجه نقد مطالبه خواهد كرد و البته اين كار را بي‌اندك تعارف ديپلماتيكي و با به كار بردن الفاظ تحقيرآميز در ملاءعام انجام خواهد داد. دونالد ترامپ به صراحت به خاندان سلمان مي‌گويد حمايت ما از شما بهايي دارد و اگر مايل به ادامه اين حمايت سياسي، امنيتي و نظامي هستيد بايد بهاي آن را پرداخت كنيد. با اين وجود به نظر مي‌رسد كه هرچه سعودي تحت لواي قراردادهاي خريد تجهيزات نظامي، دلارهاي نفتي بيشتري را به مقصد واشنگتن واريز مي‌كند، ولع ترامپ براي بالاتر بردن قيمت بيشتر و بيشتر مي‌شود. رييس‌جمهور امريكا تنها در يك هفته گذشته بارها سعودي را به مناسبت‌هاي مختلف نواخته و در نقش طلبكاري هميشگي از اين كشور فرورفته است.
وي در يكي از سخنراني خود گفت: «ما از عربستان سعودي حفاظت مي‌كنيم. قطعا شما خواهيد گفت كه آنها ثروتمند هستند البته من ملك سلمان را دوست دارم اما به او گفتم، پادشاه! ما داريم از شما حفاظت مي‌كنيم، شما شايد بدون حفاظت ما دو هفته هم آنجا دوام نياوريد، شما بايد هزينه‌هاي نظامي حفاظت امريكا از عربستان را بپردازيد.»
او سه روز قبل‌تر هم در توهيني آشكار به پادشاهي سعودي با اشاره به گفت‌وگوي تلفني اخيرش با «ملك سلمان»، پادشاه سعودي گفته بود: «عربستان سعودي را دوست دارم. امروز گفت‌وگويي طولاني با پادشاه فوق‌العاده‌شان سلمان داشتم. به او گفتم، پادشاه! شما چندين تريليون پول داريد. بدون ما چه كسي مي‌داند براي‌تان چه اتفاقي مي‌افتد؟ شايد نتوانيد آن هواپيماها را نگه‌داريد. مي‌دانيد چرا؟ چون به آنها حمله خواهد شد.»
اين اظهارات پايان ماجرا نبود و روزنامه واشنگتن‌پست نيز روز پنجشنبه در گزارشي پرده از اظهارات ضدسعودي رييس‌جمهور امريكا در يك جمع غيرعلني برداشت و نوشت: «ترامپ در اين جمع افشا كرده كه پادشاه سعودي با او تماس گرفته و شخصا از او خواسته كه ايالات متحده به رياض در يك عمليات نظامي بزرگ كمك كند. ترامپ گفت كه به ملك سلمان گفته كه اين كار بيش از حد هزينه‌بر است و براي اينكه ايالات متحده در اين عمليات همكاري كند، عربستان سعودي بايد هزينه‌اش را كه به گفته ترامپ ۴ ميليارد دلار است، بپردازد.»
دونالد ترامپ در جريان رقابت‌هاي انتخاباتي خود مواضع سختگيرانه‌اي نسبت به عربستان سعودي داشت اما لابي‌هاي سعودي در حدفاصل پيروزي ترامپ در انتخابات تا آغاز به كار وي در كاخ سفيد ورق‌هاي بازي را به گونه‌اي چرخاند كه ترامپ از نخستين روز حضور در كاخ سفيد رابطه بسيار نزديكي با آل سعود در رياض برقرار كرد. عربستان سعودي نخستين مقصد سفرخارجي ترامپ بود و در جريان همان سفر، وي قرارداد نظامي به ارزش ۱۱۰ ميليارد دلار با ملك سلمان بست كه نشان مي‌داد امريكا برخلاف واپسين ماه‌هاي حضور باراك اوباما در قدرت در حال احياي رابطه خود با رياض است.
در آن زمان ركس تيلرسون، وزير خارجه وقت امريكا تاكيد كرده بود كه اين توافق بخشي ازبسته اقتصادي ۳۵۰ ميليارد دلاري است كه دو كشور براي همكاري‌هاي اقتصادي در يك دهه آتي در نظر گرفته‌اند. جرد كوشنر داماد ترامپ نيز رابطه حسنه‌اي با محمد بن سلمان دارد اما به نظر مي‌رسد كه در چند ماه اخير افزايش بهاي نفت در بازارهاي جهاني و اصرار ترامپ به خارج كردن سهم ايران از سبد جهاني نفت در نتيجه تحريم‌ها به عاملي تنش‌زا در رابطه رياض و واشنگتن بدل شده است.
تيم ترامپ در حالي كه تلاش مي‌كند مشتري‌هاي نفت ايران را به صفر كردن خريد نفتي از تهران وادار سازد نگران ثبات بازار است و از همين رو فشارهاي كاخ سفيد بر عربستان براي افزايش توليد نفت افزايش يافته است. ترامپ تاكنون بارها تاكيد كرده كه امريكا در ازاي «هيچ» از برخي كشورها حفاظت مي‌كند و آنها به جاي جبران با بالابردن بهاي نفت سود بيشتري به جيب مي‌زنند. در حالي كه ترامپ هر روز بارهاي بيشتري را بر شانه‌هاي عربستان سعودي مي‌گذارد اين رياض بود كه پس از خروج ترامپ از توافق هسته‌اي با ايران در ماه مه سال جاري ميلادي نه تنها از اين اقدام استقبال كرد بلكه تضمين داد كسري نفت ايران در بازارهاي جهاني را جبران كند.
حسن استفاده ظريف از فضا
پس از بازتاب سخنان تحقيرآميز دونالد ترامپ عليه عربستان سعودي، محمدجواد ظريف، وزير خارجه كه واپسين روزهاي حضورش در نيويورك را پشت سرمي گذارد در توييتر خود نسبت به اين اظهارنظرهاي رييس‌جمهور امريكا واكنش نشان داده و نوشت: «رييس‌جمهور ترامپ، با گفتن اينكه سعودي‌ها نمي‌توانند بدون حمايت او دو هفته دوام بياورند، دايما آنها را تحقير مي‌كند. اين سزاي اين توهم است كه امنيت را مي‌توان به ديگران سپرد. ما بار ديگر به سوي همسايگان‌مان دست دوستي دراز مي‌كنيم: بياييد «منطقه‌اي قدرتمند» بسازيم و اين خودبزرگ‌بيني امريكا را مهار كنيم.» البته اين نخستين‌بار نبود كه وزيرخارجه در توييتر خود به مساله باج‌خواهي ترامپ از سعودي اشاره كرد و پيش از اين نيز امريكا را متهم به دوشيدن چندصدميليارد دلار از عربستان كرده بود.
توييت جديد وزير خارجه كه به دو زبان انگليسي و عربي منتشر شد، بازتاب رسانه‌اي بسياري داشت. بسياري از رسانه‌هاي منطقه‌اي توييت وزير خارجه را با اين تيتر پوشش دادند كه ايران دست دوستي خود را به سمت عربستان در سايه اظهارات تحقيرآميز ترامپ دراز كرد. اسپوتنيك در اين زمينه نوشت: وزير خارجه ايران اعلام كرد كه تهران آماده همكاري با عربستان سعودي براي ايجاد خاورميانه‌اي قوي است.
رسانه آر.تي در اين زمينه نوشت: ايران كه رابطه دوستانه‌اي با عربستان ندارد پس از اظهارات تحقيرآميز ترامپ كه ادعا كرده بود عربستان بدون كمك امريكا دو هفته هم دوام نمي‌آورد، پيشنهاد بي‌سابقه همكاري با همسايگان را داد.با وجود آنكه تهران و رياض هيچ رابطه ديپلماتيكي با هم ندارند، ايران به رقيب قديمي خود پيشنهاد همكاري مي‌دهد تا در سايه آن به دخالت‌هاي امريكا در منطقه خاورميانه پايان داده شود. آر تي در بخش‌هاي ديگري از گزارش خود مي‌نويسد: امريكا در عربستان سعودي هيچ پايگاه نظامي ندارد اما ترامپ مي‌گويد كه رياض امنيت خود را مديون امريكاست.
ترامپ هر روز موضع سرسختانه‌تري نسبت به تهران مي‌گيرد و تحريم‌هاي هسته‌اي ايران نيز از ماه نوامبر به شكل جدي‌تري وارد ميدان اجرا خواهند شد، ايران تلاش مي‌كند امريكا را با توسل به هر روشي كه شده در مسير اعمال فشار حداكثري بر خود منزوي نشان دهد.ترامپ در حالي منت تامين امنيت عربستان را بر سر خاندان سعودي مي‌گذارد كه واشنگتن حضور نظامي سنتي فراگيري در منطقه غرب آسيا دارد. امريكا در بحرين و قطر ايستگاه‌هاي نظامي دارد و نيروهاي امريكايي نيز در اردن و كويت حضور دارند.
نيوزويك تيتري متفاوت‌تر براي پوشش توييت وزير خارجه ايران برگزيد و نوشت: ترامپ و ظريف در يك موضوع اتفاق نظر داشتند و آن هم انتقاد از سعودي بود. ديپلمات ارشد ايران با رييس‌جمهور امريكا موافق است كه عربستان امنيت خود را به امريكا سپرده و به زبان ساده‌تر برون سپاري كرده است. وزيرخارجه ايران در پاسخ به اظهارات ترامپ درباره عربستان، از وابستگي رياض به واشنگتن انتقاد كرده و به نوعي پيشنهاد بازسازي رابطه تهران و رياض به نفع تقويت صلح و ثبات منطقه‌اي را داد.
با وجود آنكه ايران و عربستان سعودي از سال ۲۰۱۶ رسما رابطه ديپلماتيكي با يكديگر ندارند اما وزيرخارجه ايران پيش از اين نيز بارها از ايده گفت‌وگو ميان تهران و رياض براي حل اختلاف‌هاي موجود استقبال كرده است. با وجود تمايل ظريف، عادل‌‌الجبير همتاي سعودي وي هربار اين پيشنهاد را رد كرده و تاكيد داشته كه تهران ابتدا بايد رفتار منطقه‌اي خود را تغيير دهد.
محمدجواد ظريف در حالي در توييتر خود پيشنهاد همكاري‌هاي منطقه‌اي براي منطقه‌اي امن‌تر و مستقل را داده كه عادل الجبير هفته گذشته در حاشيه نشست مجمع عمومي سازمان ملل متحد در نشستي با حضور نمايندگان اسراييل، بحرين و امارات حاضر شده و سخنان تندي را عليه ايران مطرح كرد. وزير خارجه سعودي در نشست فوق كه عنوان «عليه ايران هسته‌اي» را به خود اختصاص داده بود ليست بلندبالايي از اتهام‌هاي ايران را قرائت كرده و اين سوال را مطرح كرد كه چگونه بايد با كشوري كه به دنبال نابودي ما است، مذاكره كنيم؟
احياي پيشنهاد قديمي ايران
ايران و عربستان سعودي رابطه ديپلماتيك مستقيمي با هم ندارند اما محمدجواد ظريف براي رساندن پيام خود به همسايه جنوبي از «ديپلماسي توييتري» خاص خود استفاده كرد. از نخستين روزهاي قطع رابطه ديپلماتيك ايران و عربستان سعودي در ژانويه ۲۰۱۶ كشورهاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي بسياري براي ميانجي‌گري ميان تهران و رياض اعلام آمادگي كرده‌اند اما وزير خارجه كشورمان در اين مدت به اقتضاي زمان و سوژه هرگاه لازم بوده پيام خود را با توسل به ابزارهايي چون سخنراني در نشست‌هاي بين‌المللي، نگارش يادداشت در رسانه‌هاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي يا درج توييت‌هايي در فضاي مجازي به گوش خاندان سعودي رسانده است.
به گفته مقام‌هاي سعودي فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران در سوريه، يمن و عراق اصلي‌ترين سوژه اختلاف ميان تهران و رياض است. از آغاز بحران داخلي در سوريه در سال ۲۰۱۱ تا به امروز عربستان و ايران در دو سوي ميدان اين نبرد ايستاده‌اند و هركدام هزينه اين تفاوت نگاه را هم پرداخت كرده‌اند. با پررنگ‌تر شدن پيروزي‌هاي ارتش سوريه اندك اندك نقش عربستان در اين پرونده كمرنگ شد و محمد بن سلمان براي جبران شكست در سوريه به سراغ يمن رفت.
خاندان سعودي يمن را به صحنه جنگ نيابتي با ايران تبديل كرده و اين در حالي است كه محمد جواد ظريف از نخستين روزهاي آغاز بحران در يمن طرحي چهارماده‌اي را براي برون‌رفت اين كشور از بن بست سياسي ارايه كرد كه در همه اين سال‌ها روي ميز بود اما طرف سعودي ترجيح داد بحران را با باران بمب بر سر يمني‌ها حل كند كه البته تا به امروز چيزي جز شكست نظامي و اتهام‌هايي مبني بر جنايت جنگي سعودي در يمن نصيب خاندان سلمان نشده است. محمد جواد ظريف، نخستين‌بار مفهوم برون سپاري امنيت را براي سياست‌هاي سعودي در منطقه به كار برد و در اين سال‌ها همواره در كنار انتقاد از اين وابستگي سعودي به امريكا و قدرت‌هاي فرامنطقه‌اي براي تامين امنيت، راهكار نيز ارايه كرده است.
هرچند كه رسانه‌هاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي توييت روز پنجشنبه وزير خارجه ايران به دو زبان عربي و انگليسي را به دعوت بي‌سابقه تهران از رياض براي گفت‌وگو تعبير كردند اما فراخوان ايران براي گفت‌وگو با همسايگان دعوتي ديرپا است كه تهران همچنان منتظر روي خوش همسايگان به آن است. در روزهاي ظهور داعش وزير خارجه ايران بارها و بارها تاكيد كرد كه كشورهاي منطقه با وجود تمام اختلاف‌هاي سياسي و ايدئولوژيك بايد مبارزه با تروريسم را به بستري مهم و حياتي براي همكاري‌هاي حداقلي منطقه‌اي بدل كنند اما در همان بازه زماني برخي از رقباي ايران در منطقه ترجيح دادند براي رسيدن به آرزوي بركناري بشار اسد از قدرت نقش روزي‌رسان معنوي و مالي داعش را بازي كنند.
ظريف پس از فروپاشي خلافت داعش در سوريه و عراق مجددا طرح همكاري‌هاي منطقه‌اي را به روزرساني كرد و به عنوان مثال در مقاله‌اي كه در تاريخ ۵ بهمن ماه ۱۳۹۶ در روزنامه «يني شفق» تركيه نوشت، براي چندمين بار پيشنهاد ايجاد يك «مجمع گفت‌وگوي منطقه‌اي در خليج فارس» را تكرار كرد.
در حالي كه كشورهاي اروپايي پس از ظهور دونالد ترامپ در امريكا و درك ملموس نتيجه سياست‌هاي يكجانبه‌گرايانه وي بر ضرورت تقويت سياسي، نظامي و امنيتي اتحاديه اروپا تاكيد دارند، كشورهاي حاضر در منطقه ما هنوز به اين درك مشترك منطقه‌اي نرسيده‌اند. شايد بتوان گفت كه حضور ترامپ در كاخ سفيد بيش از پيش از اين واقعيت رونمايي كرد كه جهان در حال گذار به يك نظم پساغربي است و منطقه غرب آسيا بايد خود را براي تطبيق با اين واقعيت جديد آماده كند. تلاش براي رسيدن به منطقه‌اي قوي و شبكه‌سازي امنيتي همان ايده‌هايي هستند كه وزير خارجه كشورمان بارها در سخنراني‌هاي خود به آنها اشاره كرده است.
توييت روز پنجشنبه محمدجواد ظريف كه در آن از استراتژي سعودي براي برون سپاري امنيتش انتقاد مي‌كند نيز ريشه در ايده‌اي دارد كه ظريف آخرين بار به شكل مكتوب در بهمن ماه سال گذشته در نوشتاري به آن اشاره كرده بود. در حقيقت مي‌توان گفت كه بستر عملي توييت اخير وزير خارجه ايران ايده اشتراك منافع است كه وي بارها آن را مطرح كرده بود و از آن با عنوان «شبكه‌سازي امنيتي» ايده ابداعي ايران براي پرداختن به مسائلي كه از واگرايي در منافع تا تفاوت در قدرت و وسعت كشورها ناشي مي‌شود، نام برده بود. وزير خارجه ايران شبكه‌سازي امنيتي را تنها راه واقع‌گرايانه براي خروج از چرخه معيوب فعلي مي‌داند كه در توييت خود نيز به آن اشاره كرده است. محمدجواد ظريف بازوهاي اين چرخه معيوب را اتكا به قدرت‌هاي فرامنطقه‌اي، ائتلاف‌هاي مبتني بر حذف و توهم خريد امنيت با دلارهاي نفتي يا چاپلوسي از سوي برخي كشورهاي منطقه‌اي مي‌داند.
پيشنهاد ظريف براي همكاري با عربستان سعودي براي ساخت منطقه‌اي قدرتمند و پايان دادن به خودبزرگ‌بيني امريكا يك بار ديگر پيشنهاد ايران براي ايجاد يك «مجمع گفت‌وگوي منطقه‌اي در خليج فارس» را زنده كرد. اگر سعودي تا ديروز اين پيشنهاد وزير خارجه ايران را يك فانتزي دور از ذهن مي‌دانست امروز با تامل در سخنان تحقيرآميز ترامپ بايد ضرورت گام برداشتن در مسير آن را بيشتر احساس كرده باشد.
سارا معصومي
- 18
- 1
