آیا عراق می‎تواند بی‎طرف باشد؟

دولت جدید عراق در حالی پا به عرصه وجود گذاشت که از یک طرف مشکلات داخلی همچون تروریسم، ناامنی، بیکاری و فساد گریبان‎گیر دولت این کشور است و از سوی دیگر رقابت قدرت‎های منطقه‎ای در خاورمیانه به داخل خاک این کشور کشیده شده است. دولت جدید علاوه بر تلاش‎های متعددی که برای حل مشکلات داخلی انجام می‎دهد، سعی دارد تا با توجه به مشکلات داخلی، از دسته‎بندی‎های منطقه‎ای موجود دور بماند یا در سطح حداکثری نوعی مصالحه میان رقبای منطقه‎ای ایجاد کند. بر اساس تحلیل‎های موجود دستگاه دیپلماسی عراق سیاست دوری از درگیری‌های منطقه‌ای را برای خود تعریف کرده و می‌خواهد پلی برای نزدیک‌کردن دیدگاه ایران با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس از یک سو و میان ایران با ایالات متحده از سوی دیگر باشد.

برای آزمایش توانایی دولت عراق در اجرای سیاست‎ بی‎طرفی مورد اشاره، باید توجه داشت که هم‎اکنون ایالات متحده بیش از هشت پایگاه نظامی در مناطق مختلف عراق دارد (پایگاه‎های النصر، البلد، عین الاسد، التاجی، التقدم، القیاره، کرکوک و اربیل). آمریکا در تلاش است تا به تعداد پایگاه‎های خود در این کشور بیافزاید. همچنین ایالات متحده قصد دارد نیروهایی که در فرمان ماه ژانویه ۲۰۱۹ ترامپ باید از سوریه خارج شوند را در پایگاه عین الاسد در استان الانبار مستقر کند. به علاوه، بر اساس آمار موجود، آمریکا نزدیک به ۵۲۰۰ نیروی عملیاتی و مستشاری در عراق مستقر کرده است.

در طرف دیگر این ماجرا، گروه‎های نظامی مردمی شیعه قرار دارند که به شدت به ایران نزدیک هستند. نیروی‎های مردمی عراق از صدها هزار جوان شیعی عراقی که در بیش از ۴۲ گروه فعالیت می کنند. برخی از آنها، تشکل‎های بزرگی هستند که قبل از فتوای آیت‌الله سیستانی موجود بوده‌اند و برخی دیگر از تشکل‌های کوچکی هستند که پس از فتوا شکل گرفته‌اند. برخی از مهم‎ترین این گروه‎ها عبارتند از: عصائب اهل الحق، جنبش النجباء، کتائب الامام علی، بدر-المجامیع الخاصه. اکثر این گروه‎های شیعی تحت آموزش و حمایت ایران قرار دارند که در مقابله با داعش و خارج‌کردن کشور از شر تروریسم نقش اصلی را بازی کردند. البته نمی‎توان این گروه‎ها را کاملاً فرمانبردار ایران دانست، اما به دلیل حمایت‎های مادی و معنوی جمهوری اسلامی در زمان داعش، خود را تا حد زیادی وفادار به همکاری با ایران می‎دانند.

در مقابل اما عربستان سعودی سعی دارد تا با به‌کارگیری ابزار اقتصادی، نفوذ ایران را در جبهه عراق کاهش دهد. عربستان با علم بر ضعف‎های اقتصادی عراق، در تلاش است تا به این حوزه‎ها ورود پیدا کند. زمینه‎هایی چون تامین برق، صنایع غذایی و کشاورزی و همچنین راه‎سازی، در استان‎های کرکوک، الانبار و بغداد از جمله این کمک‎ها محسوب می‎شود. عربستان سعی دارد تا در حد توان حمایت گروه‎های سنی عراق را کسب کند و به نوعی خود را رهبر معنوی آنها جا بزند. 

به این مداخلات خارجی باید پیشروی ترکیه در شمال عراق به خصوص در اربیل و منطقه سیدکان را هم اضافه کرد که سعی دارد برای خود در این منطقه یک پایگاه نظامی دائمی دست و پا کند. البته دلیل اصلی حضور ترکیه در این منطقه از زبان رهبران این کشور، مبازره با شبه نظامیان حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) است.

در تحلیل نهایی و با شناخت رفتار قدرت‎های خارجی در عراق، و در کنار آن ضعف دولت مرکزی این کشور در بسط حاکمیت موثر بر تمام اراضی خود، می‎توان ادعا کرد که عراق فرسنگ‎ها به دور از خواست قلبی خود، در فاصله‌گرفتن از منازعات منطقه‎ای است. تجربه اتخاذ راهبرد بی‎طرفی در جهان نشان می‎دهد که تنها کشورهایی توانسته‌اند به اجرای این راهبرد به صورت موفق، بپردازند که گروهی از قدرت‎های منطقه‎ای و جهانی این استراتژی‌شان را به صورت یک قرارداد یا به صورت ضمنی به رسمیت شناختند.

در مورد عراق باید توجه داشت که هیچ کدام از قدرت‎های منطقه‎ای و جهانی این نقش را برای عراق به رسمیت نمی‎شناسند و حتی در مقابل، این کشور را فضائی برای اجرای جنگ نیابتی به‎شمار می‎آورند؛ لذا، دولت عراق ابتدا باید تمرکز خود را بر حل مشکلات عظیم داخلی که در نقطه شروع این نوشتار بدان اشاره شد، معطوف کند.

از سوی دیگر، گروه‎های سیاسی این کشور باید به نوعی وحدت و یکپارچگی برسند. تا زمانی که در عراق احزاب متمایل به کشورهای خارجی وجود دارند، هیچ گاه اتخاذ راهبرد بی‎طرفی و دورماندن از تنازعات منطقه‎ای برای این کشور میسر نخواهد بود.

هادی غلام‌نیا