آیا ژاپن میانجی جدید روابط ایران و آمریکا خواهد بود؟

نهم ماه می (۱۹ اردیبهشت) ژاپن تایمز به نقل از چند منبع آگاه خبری دال بر پیشنهاد ژاپن برای میانجیگری میان ایران و آمریکا منتشر کرد. این خبر در حالی مطرح شده که از ابتدای انقلاب تا کنون، مسقط نقش میانجیگری ایران وآمریکا را برعهده داشت.

کمی بعد از انتشار این خبر، محمد جواد ظریف وزیر خارجه ایران به طور ناگهانی به ژاپن سفر کرد و امروز دونالد ترامپ رییس جمهور آمریکا میهمان شینزو آبه در توکیوست. سفر‌های دو مقام عالی رتبه ایران و آمریکا به ژاپن، احتمال صحت خبر را افزایش داده است.

منابع آگاه از احتمال سفر نخست وزیر ژاپن به ایران در ماه ژوئن نیز خبر داده‌اند. این در حالی است که سفر آبه به ایران، تیر ماه سال گذشته لغو شده بود.

در صورتی که خرداد ماه امسال آبه به ایران سفر کند، این اولین سفر نخست وزیر ژاپن به ایران بعد از انقلاب اسلامی سال ۵۷ خواهد بود. تاکیو فوکودا نخست‌وزیر وقت ژاپن آخرین نخست وزیری بود که در سال ۱۹۷۸ (۱۳۵۶)، به ایران سفر کرد. با این وجود برخی رسانه‌های ژاپنی این سفر را اشتباهی محاسباتی در روابط توکیو و واشنگتن می‌دانند.

نشریه ژاپن تایمز در گزارشی نوشته ژاپن یکی از نزدیک‌ترین و وفادار‌ترین متحدان آمریکاست. توکیو بیشتر اقدامات دیپلماتیک واشنگتن را حمایت کرده و میزبان نیرو‌های آمریکایی در ژاپن است. این روابط نزدیک در دیدار‌های «دو به علاوه دو» بین وزرای خارجه و دفاع ژاپن و آمریکا که در آن توافق افزایش روابط دو جانبه در زمینه‌های فضای مجازی به امضا رسید نهفته است.

با این حال منافع ملی ژاپن به طور کامل با منافع آمریکا همپوشانی ندارد. در این سالها، ژاپن برای حفظ روابط قوی با آمریکا سعی کرده از هر گونه خللی جلوگیری کند. این وضعیت تا حدودی با مواضع بی طرفانه منافع ملی ژاپن قابل توضیح است و همزمان منجر به ایجاد نا امیدی در برخی سیاستگذاران ژاپنی شده که سیاست خارجی و امنیت ملی ژاپن را در بن بست هارمونی با واشنگتن می‌بینند.

برای مثال، توکیو برای حفظ منافع انرژی و مالی خود در مساله اعراب و اسرائیل باید طرف اعراب را نگه دارد، اما این حمایت از اعراب به قیمت بر هم خوردن روابط با آمریکابه عنوان اصلی‌ترین حامی اسرائیل خواهد بود.

میانمار مثال بهتری برای توضیح تفاوت‌ها در سیاست امنیتی و خارجی ژاپن است. زمانی که تنش‌ها میان آمریکا و میانمار بر سر موضوع حقوق بشر و دموکراسی در حال افزایش بود، موضوع اتخاذ رویکردی ملایم‌تر در بین سیاست گذاران ژاپنی مطرح شد. سیاست‌گذاران ژاپنی به درستی شاهد هشدار تجاوز کنترل نشده چین به میانمار بودند. از ملاحظات ژئوپلتیک گذشته، میانمار در میان نسل گذشته ژاپنی‌ها به عنوان یک حامی ژاپن شناخته می‌شد که در برابر ارتش بریتانیا در جنگ جهانی دوم از نیرو‌های ژاپن حمایت کرده بودند.

امروز نیز ایران به محل تلاقی منافع آمریکا و ژاپن تبدیل شده است. این دو کشور در حوزه نگرانی برای موضوع ایران سابقه طولانی دارند. بعد از نوامبر ۱۹۷۹ و بحران گروگان گیری در تهران، کروز ونس وزیر خارجه وقت آمریکا به سابورو اوکیتا همتای ژاپنی خود برای خرید نفت ژاپن از ایران و دیگر روابط تجاری با تهران شکایت کرد و اقدام ژاپن را راهی برای تضعیف تلاش آمریکایی‌ها برای آزادی گروگان‌ها از طریق فشار اقتصادی خواند.

در آن زمان نیویورک تایمز در گزارشی نوشته بود: آمریکایی‌ها از ژاپن بابت بالا رفتن قیمت نفت شکایت کرد. نفتی که تهران از فروش آن به آمریکا از زمان روی کار آمدن کارتر و دستور نصف شدن خرید نفت ایران از سوی آمریکایی‌ها ممنوع شده بود.

به همین ترتیب، دولت نخست وزیر ماسایوشی اوهیرا تصمیم گرفت در دسامبر سال ۱۹۷۹ خرید نفت از ایران را قبل از اینکه بحران گروگانگیری سقف فروش نفت ایران را به ۶۲۰ هزار بشکه در روز برساند، کم کند. ژاپن بزرگترین خرید نفت خام ایران در آن زمان بود و ۱۰ درصد از نیاز سالانه اش را از طریق ایران تامین می‌کرد.

این موضوع حتی امروز بعد از گذشت این همه سال نیز برای سیاست‌گذاران آمریکایی یک موضع جالب توجه است. ژاپن همواره از اینکه با آمریکا بر سر روابط با ایران دچار مشکل شود برحذر بوده در حالی که همزمان سعی کرده با دقت روباط خود را با ایران تقویت کند.

در زمان ریاست جمهوری اوباما و بعد از لغو تحریم‌ها، وزیر خارجه ایران و ژاپن پیمان سرمایه کذاری مشترک را به عنوان یک پیمان کلیدی در توکیو امضا کردند. توکیو بر مبنای این توافق سال ۲۰۱۶ بنا شد ۱۰ میلیرد ین ژاپن برای اعتبار صادراتی کمپانی‌های ژاپنی در تجارت با ایران از طریق بانک ژاپن تامین کند. بعد از آن شیننزو آبه حتی تصمیم به سفر به ایران برای تقویت روابط ایران و ژاپن گرفت. هیچ یک از این‌ها با توجه به اینکه هم توکیو و هم واشنگتن در رقابت بر سر بازار ایران بودند به منزله زنگ خطر قلمداد نشد.

امروز با خروج آمریکا از توافق هسته‌ای، ژاپن خودش را در وسط این ماجرا می‌بیند. پیشنهاد میانجی‌گری میان ایران و آمریکا خطراتی نظیر درگیر شدن در موضوع نرم کردن مواضع آمرکیا و حتی مشاجره با آمریکا برای حفظ و بازگشت به توافق هسته‌ای با ایران را به همراه دارد.

به گفته کارشناسان سیاست خارجی ژاپنی، با توجه به سابقه تاریخی، میانجی‌گری ژاپن می‌تواند از دید واشنگتن برای رسیدن به اهداف کوتاه مدت اقتصادی بر سر مسائل امنیت ملی تلقی شود. بهتر است ژاپن نقش مشاوره خود را پشت پرده انجام دهد و روی صحنه همچنان تلاش کند متحد نزدیک آمریکا باشد به جای اینکه در مرکز به عنوان میانجی قرار بگیرد و احتمال برهم خوردن روابط ژاپن و آمریکا را بالا ببرد.