استفاده از «مکانیسم ماشه» یعنی حذف اروپا از پرونده هسته‌ای ایران

رحمان قهرمانپور، کارشناس مسائل استراتژیک در گفت‌وگو با «ایران» درباره اهداف و پیامدهای این تهدید سخن گفته است.

کشورهای اروپایی طرف برجام پس از مواجهه با متوقف شدن تدریجی تعهدات برجامی ایران، به تازگی بر امکان استفاده از مکانیسم ماشه تأکید کرده‌اند. هدف از این تهدید چیست؟

شرکای اروپایی برجام برای حفظ این توافق سیاست چماق و هویج را در پیش گرفته‌اند. از یک طرف چند کشور مهم اروپایی به تازگی به اینستکس پیوسته‌اند که می‌تواند امکان عملیات این سازوکار مالی را تقویت کند که به نوبه خود تحول مهمی است از طرف دیگر نیز، همزمان سه کشور اروپایی طرف برجام به ویژه فرانسه تأکید کردند که امکان استفاده از مکانیسم ماشه وجود دارد. من قبلاً هم گفتم برخلاف نظر برخی‌ها معتقدم ممکن است اروپا به سمت استفاده از مکانیسم ماشه برود و امکانش منتفی نیست ولی سیاست‌شان این است که احساس چماق و هویج را تقویت کنند که ایران به سمت گام پنجم نرود. چون اگر ایران گام بعدی را بردارد، ممکن است شرایط پیچیده‌تر شود ضمن اینکه اروپا وضعیت سختی بویژه در خاورمیانه دارد و موقعیت آن روز به روز در حال تضعیف شدن است کسی آنها را جدی نمی‌گیرد. از سوی دیگر مشکلات داخلی دارند.

صحبت‌هایی که مکرون انجام داده مبنی بر اینکه ناتو دچار مرگ مغزی شده و جواب تندی که اردوغان به او داده است، نشان می‌دهد اروپایی‌ها در موقعیت سختی هستند و احساس خودشان این است که زمان به ضرر آنها پیش می‌رود و اگر نتوانند کاری انجام دهند، ممکن است از بازی برجام کنار گذاشته شوند. بنابراین، چنین سیاستی اتخاذ کردند. از یک طرف دارند اینستکس را تقویت می‌کنند ولی از طرف دیگر امکان استفاده از مکانیسم ماشه را مطرح کردند اما حرفی که آقای عراقچی زده است و به نظر می‌رسد حرف ایران باشد، این است که برجام دیگر خیلی تضعیف شده است و آنها امیدی ندارند که اروپا بتواند کاری کند.

آیا از نظر حقوقی مانعی بر سر راه اروپا جهت استفاده از این مکانیسم وجود دارد؟ کشورهایی مانند روسیه و چین امکان وتوی تصمیمات آنها را دارند؟

نه امکان وتو وجود ندارد. جمله‌بندی پیرامون مکانیسم حل اختلافات در برجام خیلی پیچیده است اما ساده آن این است که اگر این چند کشور مانند فرانسه و انگلیس به شورای امنیت مراجعه و اعلام کنند که ایران برجام را به صورت فاحش نقض کرده است، درخواست می‌کنند که تمدید تعلیق تحریم‌ها متوقف شود. امکان رأی‌گیری که مثلاً روسیه و چین وتو کنند وجود ندارد. برجام یک توافق حقوقی نیست بلکه سیاسی است. بنابراین مکانیسم حل اختلاف آن نیز سیاسی است. به همین دلیل برای تعلیق تحریم‌ها رأی‌گیری انجام نخواهد شد.

مگر قطعنامه ۲۲۳۱ مصوب شورای امنیت نیست؟

معتقدم در قطعنامه ۲۲۳۱ شرایطی که منجر به وتوی اقدام اروپا شود، وجود ندارد. یعنی روسیه و چین نمی‌توانند اقدام اروپا را وتو کنند. اروپا به صورت اتوماتیک از مکانیسم ماشه استفاده می‌کند و روسیه و چین نمی‌توانند از آن استفاده کنند چون اگر می‌توانستند، تا حالا حرف آن را زده بودند اما تا حالا حرفی مبنی بر اینکه اگر اروپا از مکانیسم ماشه استفاده کند، نزده است. مکانیسم حل اختلاف قطعنامه این گونه است؛ می‌گوید اگر یکی از طرفین برجام را به صورت فاحش نقض کرد آن وقت دیگر تعلیق تحریم‌ها تمدید نمی‌شود. یعنی قطعنامه ۲۲۳۱ قاعدتاً به حالت پیش از امضای برجام برمی‌گردد.

فارغ از رویکرد حقوقی، آیا ایران در مقابل نقض فاحش برجام از سوی طرف مقابل یعنی خروج یکجانبه امریکا از برجام، دست برتر را ندارد؟ منظورم این است که از نظر سیاسی هم نمی‌توان حقی برای رجوع آنها به مکانیسم ماشه قائل بود؟

حقوق خاصی برای طرف‌های برجام دیده نشده است زیرا ماهیت این توافق اساساً سیاسی است. زمانی که مذاکرات برجام در جریان بود، فرض اولیه این بود که از خروج ایران از برجام جلوگیری کنند. یعنی کسی فکر نمی‌کرد که امریکا خارج شود. چون امریکا خارج شد ما دیدیم که از حق خودش برای مکانیسم ماشه استفاده نکرد حالا دلایل خودش را هم داشت. به نظر من مهم‌ترین دلیلش این بود که آنها خواستند بگویند که برجام یک توافق سیاسی است و نه حقوقی و الزامات سیاسی ندارد.

درست است که ایران ناقض برجام نبوده است و این بالاخره در افکار عمومی جهانی دیده می‌شود روس‌ها قوی‌تر از گذشته از مواضع ایران حمایت کردند چینی‌ها قوی‌تر وارد صحنه شدند ولی واقعیت این است که این مسائل دارای ملاحظات سیاسی است. یعنی ایران هم حق داشته است در نهایت ملاحظات سیاسی تعیین خواهد کرد که مسیر حرکت چگونه باشد؛ یعنی اگر شما نگاه حقوقی به برجام داشته باشید، اروپا نمی‌تواند از برجام خارج شود اما اگر نگاه سیاسی داشته باشیم، واقعیت این است که با خروج امریکا از توافق هسته‌ای، برجام آسیب جدی دیده و امریکا به عنوان یکی از اعضای آن ناقض این توافق به شمار می‌آید.

استفاده از این مکانیسم چه عواقب سیاسی برای مناسبات ایران و اروپا دارد؟

کشورهای اروپایی پس از برجام بار دیگر این فرصت را به دست آوردند تا بتوانند نقش فعالی در عرصه بین‌المللی داشته باشند. اگر اروپا با وجود مشکلاتی که اینک با آنها دست و پنجه نرم می‌کند، بار دیگر از پرونده هسته‌ای کنار رود و از مکانیسم ماشه علیه ایران استفاده کند، مرتکب یک اشتباه استراتژیک می‌شود و با دستان خود باعث می‌شود موضوع حل و فصل مسأله هسته‌ای ایران از حالت چندجانبه خارج شده و بار دیگر به موضوعی میان ایران و امریکا تبدیل شود. در واقع اروپا با این کار نقش خود را از فرآیند حل موضوع هسته‌ای ایران حذف می‌کند.

آیا تهدیدات جدید اروپایی‌ها به معنای آن است که مذاکرات جاری از جمله گفت‌وگو پیرامون طرح فرانسوی مسیر خوبی را طی نمی‌کند؟

معنای قوی‌تر آن این است که شاید اروپا می‌خواهد امتیازات بیشتری بگیرد ولی از شواهد برمی‌آید که مسیر میانجیگری فرانسه جواب نداده است و این تهدیدات فرانسه هم شاید به این خاطر است.

پیوستن کشورهای جدید به «اینستکس» و تأکید بیانیه جدید اروپایی‌ها بر اهمیت اضافه شدن این کشورها به چه معناست؟ حفظ اندک بارقه‌های امید؟

واقعیت این است ماهیت اینستکس تا الان معطوف به فروش مواد و تجهیزات و کالاهای معاف از تحریم‌ها به ایران بود؛ یعنی شامل کالاهای کشاورزی است که در ادبیات تحریم به آن کالاهای بشردوستانه، پزشکی، کشاورزی و نظیر اینها می‌گویند. درخواست ایران این است که اینستکس شامل نفت هم شود تا الان طبق آنچه اعلام شده هیچ نوع معامله انتقال پول حاصل از فروش نفت در اینستکس صورت نگرفته است و این چند کشوری که پیوستند در این مورد چیزی نگفتند. به بیان ساده این کشورها حاضرند مواد غذایی کشاورزی و دارویی به ایران بفروشند و معنایش این نیست که رویکرد آنها عوض شده است.

گفته می شود که اقدامات تدریجی ایران مبنی بر متوقف کردن تعهدات برجامی‌اش خیلی راه گشایشی برای بن‌بست شکنی از برجام به وجود نیاورده است. آیا به مرگ برجام نزدیک می‌شویم؟

به نظر می‌رسد این گام‌ها به تنهایی کافی نباشد و یک سری گام‌های مکمل لازم است که به هر حال تصمیم‌سازان باید تصمیم بگیرند کدام است ولی آنچه دیده می‌شود، این است که شرایط روز به روز پیچیده‌تر می‌شود و فعلاً چشم‌انداز روشنی برای حل مسأله وجود ندارد.

ظریف خطاب به اروپایی ها:

به جای تهدید وظیفه انسانی خود را انجام دهید

وزیر امور خارجه کشورمان نوشت: به‌جای تهدیدهای متکبرانه یا وعده‌های توخالی کاغذی، سه کشور اروپایی و سوئد به‌عنوان سهامدار آینده اینستکس، حداقل وظیفه انسانی خود را انجام دهند.محمدجواد ظریف در حساب توئیتر خود نوشت: به‌جای تهدیدهای متکبرانه یا وعده‌های توخالی کاغذی، سه کشور اروپایی و سوئد به‌عنوان سهامدار آینده اینستکس، باید با یک اقدام ساده آغاز کنند؛ حداقل وظیفه انسانی: از شرکت Mölnlycke Health Care بخواهید اقلامی که برای پانسمان کودکان EB است به ایران بفروشد. تروریسم اقتصادی می‌کشد. وی در توئیت دیگری نوشت: وزیر امور خارجه پمپئو بار دیگر تصدیق کرده است که تروریسم اقتصادی برای گرسنگی دادن به مردم ایران است و در حوزه تجهیزات دارویی شهروندان بی‌گناه ما را می‌کشد.

مریم سالاری