پیامدهای فعال شدن «مکانیسم ماشه» علیه ایران/ واکنش احتمالی ایران

اشاره: روز جمعه خبرگزاری رویترز گزارش داد که آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد قصد دارد اعلام کند موشک‌های کروز، یا برخی قطعه‌های موشک‌ها و پهپادهایی که سال گذشته در حمله به تأسیسات نفتی آرامکو در عربستان و همچنین فرودگاه ابها در این کشور به کار رفتند، در یک شرکت ایرانی ساخته شده‌اند یا نشان‌های فارسی دارند. مطابق قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، دبیرکل سازمان ملل موظف است هر شش ماه یک‌بار درباره شیوه اجرای برجام و این قطعنامه به شورای امنیت گزارش دهد. موضوعی که اگر به‌صورت رسمی تأیید شود، درنهایت ممکن است پرونده ایران را به شورای امنیت ارجاع دهد و با فعال کردن «مکانیسم ماشه» تحریم‌های لغو شده شش گانه شورای امنیت علیه ایران را بازگرداند. 

البته جمعه‌شب وزارت امور خارجه، بیانیه‌ای را در رد ادعاهای اخیر دبیرخانه سازمان ملل متحد علیه ایران منتشر کرد و نوشت: «جمهوری اسلامی ایران ضمن رد ادعاهای دبیرخانه سازمان ملل متحد که به نظر می‌رسد تحت‌فشارهای سیاسی رژیم‌های آمریکا و عربستان صورت گرفته، مراتب نگرانی عمیق خود را در قبال استفاده ابزاری از دبیرخانه سازمان ملل متحد برای اهداف سیاسی ابراز می‌دارد.»

همچنین مجید تخت روانچی، نماینده دائمی ایران در سازمان ملل در واکنش به این موضوع در توییتی نوشت ادعاهای گزارش دبیرکل سازمان ملل درباره ایرانی بودن موشک‌های شلیک‌شده به تأسیسات نفتی عربستان نادرست است.

گفتنی است علی صالح‌آبادی، مدیرمسئول روزنامه ستاره صبح روز گذشته در سرمقاله این روزنامه با عنوان «پیامدهای پرهزینه ارجاع دوباره پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت» نوشت: «گزارش دبیر کل سازمان ملل درباره اقدامات ایران در خاورمیانه، ممکن است وزنه را در شورای امنیت و اتحادیه اروپا به نفع سیاست‌های رادیکالی ترامپ که تاکنون اروپا و دیگر کشورها در برابر آن ایستادگی می‌کردند تغییر دهد.» در همین ارتباط، یک پژوهشگر ارشد در اندیشکده «مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی (CSIS) به پیامدهای فعال شدن «مکانیسم ماشه» علیه ایران پرداخت و پیش‌بینی کرد: «ایران در صورت تمدید تحریم‌های سازمان ملل گزینه هسته‌ای خود را که شامل خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) می‌شود روی میز خواهد گذاشت.» گزارش پیش رو به این موضوع می‌پردازد.

وزارت امور خارجه کشورمان، بیانیه‌ای را در رد ادعاهای اخیر دبیرخانه سازمان ملل متحد علیه ایران منتشر کرد. در این بیانیه آمده است: «درحالی‌که دبیرخانه بر اساس تفسیر غیرمعمول از قطعنامه ۲۲۳۱ تاکنون از گزارش موارد متعدد نقض برجام توسط آمریکا و کشورهای اروپایی خودداری کرده و حتی با خروج آمریکا از برجام که نقض آشکار قطعنامه ۲۲۳۱ است در نهایتِ تسامح و ابهام برخورد کرده است؛ اما در موضوعی که دبیرخانه طبق ترتیبات مرتبط با اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ اساساً اختیاری در آن ندارد ورود کرده و اقدام به تهیه گزارش به‌اصطلاح تخصصی می‌کند. جالب‌تر آن‌که گزارش دبیرخانه هم‌زمان با اقدام آمریکا در ارائه پیش‌نویس قطعنامه خطرناکی برای تمدید غیرقانونی محدودیت‌های تسلیحاتی علیه ایران منتشر می‌شود و مفاد آن دو هفته قبل از انتشار توسط آمریکا مورد استناد قرارگرفته و این شائبه را تقویت می‌کند که این گزارش به سفارش آمریکا و برای بهره‌برداری توسط آن کشور در شورای امنیت علیه ایران تهیه‌شده است.

جمهوری اسلامی ایران قویاً به دبیرخانه سازمان ملل متحد توصیه می‌کند در سناریوی از پیش طراحی‌شده آمریکا برای جلوگیری از لغو محدودیت‌های تسلیحاتی ایران حرکت نکرده و با تهیه گزارش‌هایی که هیچ محمل قانونی ندارند به این روند خطرناک کمک نکند. آمریکا خود بزرگ‌ترین ناقض قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است و هیچ‌کس نمی‌تواند دامان آن کشور را از نقض گسترده قوانین بین‌المللی مبرا سازد.»

مکانیسم ماشه

«اریک برور» در اندیشکده «مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی (CSIS) نوشت: همان‌طور که برایان هوک، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، اخیراً به وال‌استریت گفت، اگر واشنگتن نتواند از طریق شورای امنیت تحریم تسلیحاتی علیه ایران را که در ماه اکتبر منقضی می‌شود، تمدید کند، حاضر است مستقیماً نسبت به انجام آن مبادرت ورزد. این اقدام که به‌اصطلاح «مکانیسم ماشه» خوانده می‌شود باعث از بین رفتن توافق هسته‌ای با ایران خواهد شد. تلاش آمریکا برای استفاده از مکانیسم ماشه در شرایط فعلی ضمن عمیق‌تر کردن اختلاف بین آمریکا و اروپا هم‌زمان اعتبار آمریکا و شورای امنیت را تضعیف می‌کند. از این مسئله هم نباید غافل شد که تمدید تحریم تسلیحاتی ایران باعث گسترش برنامه هسته‌ای تهران هم خواهد شد.

واکنش احتمالی ایران

آقای هوک در اظهارات خود، ملاحظه جدی در مورد خطرات واکنش احتمالی ایران را نادیده گرفته است. شاید ایران در شورای امنیت حمایتی کسب نکند، در آن صورت بدون تردید به هرگونه اقدام احتمالی پاسخ خواهد داد. درواقع، ایران در صورت تمدید تحریم‌های سازمان ملل گزینه هسته‌ای خود را که شامل خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) می‌شود روی میز خواهد گذاشت. این ازنظر قانونی، حداقل راه را برای تولید سلاح‌های هسته‌ای هموار می‌کند. در صورت کناره‌گیری ایران از ان‌پی‌تی این کشور پس از کره‌شمالی به دومین کشوری تبدیل می‌شود که از این پیمان خارج شده است. درمجموع در صورت واکنش ایران قواعد بازی تغییر خواهد کرد، به همین خاطر این سناریو نیاز به بررسی حداقل چهار موضوع مهم دارد.

ترک ان‌پی‌تی؟

سؤال اول این است که آیا ایران واقعاً ان‌پی‌تی را ترک خواهد کرد؟ سیاستمداران ایرانی سال‌ها است که این تهدید را مطرح می‌کنند. برای نخستین بار دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در سال ۲۰۱۸ و درست قبل از خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (JCPOA) اعلام کرد که در صورت ترک برجام از سوی آمریکا خروج احتمالی ایران از ان‌پی‌تی یکی از گزینه‌ها خواهد بود. بااین‌وجود، درحالی‌که واشنگتن توافق هسته‌ای را ترک کرد، ایران همچنان در ان‌پی‌تی باقی ماند. ظریف وزیر امور خارجه ایران نیز ژانویه سال جاری چنین موضوعی را در مقابل نمایندگان مجلس مطرح کرد.

عدم تعجیل

تهدیدات فعلی احتمالاً در ابتدا باهدف جلوگیری از تمدید تحریم‌ها صورت گرفته، اما به‌هرحال این بدان معنا نیست که ما نباید این اظهارات را جدی بگیریم. اگرچه به‌سختی می‌توان دقیقاً دانست که طرفداران خروج ایران از ان‌پی‌تی در داخل کشور چقدر دست بالا را دارند، اما احتمالاً تهران هنوز تصمیمی دراین‌باره نگرفته است، بعید است تا زمانی که ضربه‌ای واقعاً کاری به ایران وارد نشده این کشور تصمیم به چنین کاری بگیرد. علاوه بر این، ایران نیازی به تصمیم‌گیری عجولانه نخواهد داشت و می‌تواند همچنان صبر کند. بدون شک، واکنش‌های روسیه، چین و اروپا در تصمیم ایران نقش به سزایی خواهد داشت. اگر ایران بفهمد كه آمریكا ازنظر دیپلماتیک منزوی‌شده و طرف‌های دیگر هیچ همراهی با واشنگتن ندارند، تهران نیز به‌احتمال‌زیاد در پیمان باقی خواهد ماند.

سلاح هسته‌ای

دوم، نگرانی فعلی حداقل در کوتاه‌مدت خروج ایران از ان‌پی‌تی نیست بلکه حرکت این کشور به سمت ساخت مخفیانه سلاح هسته‌ای است. بااین‌حال یادآوری این نکته حائز اهمیت است كه خروج از ان‌پی‌تی می‌تواند به معنای تقابل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باشد و این حداقل در مقطع فعلی برای ایران ضرورتی ندارد. ایران می‌تواند برای برآورده کردن ضروریات داخلی از ان‌پی‌تی خارج شود و درعین‌حال به بازرسان اجازه دهد همچنان به امکانات اتمی ایران دسترسی داشته باشند. چنین اقدامی از طرفی می‌تواند به جامعه بین‌المللی اطمینان نسبتاً بیشتری بدهد. با فرض اینکه ایران در حال حاضر مشغول ساخت سلاح هسته‌ای نیست، فراهم کردن چنین دسترسی به نفع تهران خواهد بود تا بدین شکل از تشدید تنش‌ها جلوگیری کند. نکته اصلی این‌که خروج از ان‌پی‌تی به معنای پایان یافتن بازرسی‌های آژانس نیست.

احتمال مذاکره

سوم، خروج ایران از ان پی تی فوری و به‌سرعت نخواهد بود. طبق شرایط این پیمان، ایران موظف است سه ماه پیش از تصمیم خود برای خروج اطلاع‌رسانی‌های لازم را انجام دهد. البته، ایران نیز مانند کره شمالی به‌سادگی می‌تواند این الزام را نادیده بگیرد، اما با انجام این کار، این سوظن به وجود می‌آید که تهران به دنبال ساخت سلاح هسته‌ای است. بنابراین، مذاکره احتمالاً طولانی‌مدتی می‌تواند انجام شود که طی آن روسیه، چین و اروپا سعی در ترغیب تهران به ماندن در این معاهده خواهند کرد. اگرچه این استراتژی تا حدودی مخاطره‌آمیز است، اما ایران می‌تواند بر اساس منافع خود از اهرم ان‌پی‌تی برای اعمال فشار بهره ببرد. بلافاصله پس از اعلام تصمیم ایران مبنی بر ترک ان‌پی‌تی احتمالاً دولت‌های دیگر به دنبال دادن امتیازی به ایران باشند و این خود بر تصمیم جمهوری اسلامی اثر می‌گذارد. این اقدام خود فرصتی برای یک راه‌حل دیپلماتیک مهیا می‌کند، اما درعین‌حال می‌تواند بحران‌ساز هم باشد.

بازی سیاسی

چهارم و شاید مهم‌تر از همه، خروج از ان پی تی به معنای این نیست که ایران تصمیم به تولید سلاح هسته‌ای گرفته است. به دلایلی که در بالا ذکر شد، نیت تهران از خروج احتمالی از پیمان در درجه اول یک بازی سیاسی است. صادقانه بگویم که ایران به‌خوبی آگاه است خروج از ان‌پی‌تی و حرکت به سمت ساخت سلاح اتمی این کشور را در آستانه جنگ قرار می‌دهد. عقب‌نشینی از ان‌پی‌تی هیچ‌یک از این واقعیت‌های اساسی را تغییر نمی‌دهد. بااین‌حال خروج از ان‌پی‌تی شانس ایران برای توسعه سلاح‌های هسته‌ای در آینده را افزایش می‌دهد. بدون ان‌پی‌تی، طرفداران سلاح‌های هسته‌ای در ایران دست بالا را خواهند یافت چراکه تهران دیگر با محدودیت‌ها و عواقب کمتری روبرو است. علاوه بر این، کاهش نظارت بین‌المللی در طی یک بازه زمانی و عدم وجود اقدامات تقویت‌شده در زمینه برجام، مانند پروتکل الحاقی، ممکن است تهران وسوسه شود تا به سمت ساخت مخفیانه سلاح برود.

خطای استراتژیک

تصمیم آمریکا برای استفاده از مکانیسم ماشه، یک خطای استراتژیک است. این امر با انواع عواقب منفی، فواید اندکی همراه خواهد داشت و بحران کنونی بین آمریکا و ایران را تشدید می‌کند. حتی اگر ایران تصمیم به ترک ان‌پی‌تی بگیرد، بازهم این امکان را دارد تا به جامعه جهانی اطمینان دهد به سمت ساخت بمب هسته‌ای نمی‌رود.