به گزارش دنیای اقتصاد، در ۵ دهه گذشته، از روش نوینی در ترسیم ترکیب هرم اجرایی در کشورهای مختلف استفاده می‌شود. براساس این سازوکار کشورهایی نظیر انگلستان، آمریکا، ژاپن، چین و آلمان، در موسم تغییر کابینه، تیمی تصفیه‌شده از انگیزه‌های سیاسی و متشکل از متخصصان حوزه‌های مختلف ترکیب کابینه آتی را با هدف رسیدن به کارآترین حالت بهینه‌سازی می‌کنند.
خبرگان این اتاق فکر در گام نخست مهمترین اولویت‌ها و چالش‌های هر یک از وزارتخانه‌ها را برای دوره پیش‌رو ترسیم می‌کنند. سپس با نظرسنجی از وزرای دوره‌های پیشین و متخصصان بخش‌های خصوصی در تعامل با وزارتخانه‌های دولتی، مهمترین ویژگی‌های وزارتخانه کارآ و پیشنهاد هر یک از وزیران پیشین برای تصدی پست وزارتخانه را مشخص می‌کنند.
این پیشنهادها پس از مشورت اعضای اتاق فکر در قالب لیستی از وزرای پیشنهادی در اختیار رئیس دولت قرار می‌گیرد. گزینه نهایی وزارت نیز در یک سازوکار تعاملی بین رئیس دولت و اعضای اتاق فکر تعیین می‌شود. افزون بر این، اتاق‌های فکر در تعیین برنامه‌های آتی وزارتخانه‌ها و سنجش میزان موفقیت هر وزارتخانه در عمل به برنامه‌ها نیز ایفای نقش می‌کنند. «دنیای اقتصاد» در این گزارش، شیوه نقش‌آفرینی اتاق‌های فکر در تعیین ترکیب کابینه در انگلیس را به‌عنوان نمونه‌ای از این شیوه نوین تیم‌سازی بررسی کرده است.
با توجه به در پیش بودن موعد تعیین و معرفی کابینه دوازدهم، اظهار نظر پیرامون ترکیب کابینه به موضوع بحثی پرتکرار در فضای کارشناسی کشور تبدیل شده است.حتی شنیده می‌شود که رئیس‌جمهور لیست نامزدهای پست وزارت را پس ازماه رمضان بررسی خواهد کرد.
به عقیده برخی کارشناسان در روند تعیین هارمونی کابینه در کشور، خلأ‌هایی دیده می‌شود. این خلأ‌ها در کشورهای توسعه یافته با به کارگیری اتاق‌های فکر مرتفع می‌شود.بررسی تجربه جهانی نشان می‌دهد که دولت‌ها طی ۵ دهه گذشته، با استفاده از تشکیل و تقویت اتاق‌های فکر مستقل توانسته‌اند به روشی نوین در تشکیل تیم اجرایی کشور دست پیدا کنند. در این روش در زمان تشکیل کابینه تیمی تصفیه شده از انگیزه‌های سیاسی، با نظرسنجی از متخصصان در حوزه‌های مختلف مهمترین اولویت‌های هر وزارتخانه را تعیین می‌کند.
سپس با استفاده از نظرات کارشناسان و وزرای سابق در دولت‌های پیشین معیارها و گزینه‌های پیشنهادی سکانداری وزارتخانه‌های مختلف استخراج شده و در اختیار رئیس کابینه قرار می‌گیرد. سپس در یک سازوکار تعاملی بین رئیس دولت و متخصصان اتاق فکر، گزینه نهایی وزارت از میان گزینه‌های پیشنهاد شده انتخاب می‌شود. «دنیای اقتصاد» در این گزارش ضمن معرفی و تشریح عملکرد اتاق‌های سیاست‌زایی و سیاست‌پژوهی، جایگاه اتاق‌های فکر را در ترسیم کابینه در کشور انگلستان از نظر گذرانده است.
اتاقی برای سیاست‌پژوهی
شروع نقش‌آفرینی اتاق‌های فکر در پشتیبانی و نظارت بر اقدامات دولت را می‌توان دهه ۱۹۷۰ دانست. یعنی زمانی که «لويس پاور» استاد دانشگاه آمریکایی با انتشار پیامی خطاب به سازمان جهانی تجارت، ضمن انتقاد از سیاست‌های آمریکا در جنگ ویتنام از عدم اقبال سیاست‌های اقتصادی آمریکا بین بسیاری از دانشگاهیان آمریکایی سخن گفت. در این زمان بود که کم‌کم بحث تشکیل تیمی از متخصصان در زمینه‌های مختلف به‌عنوان «اتاق فکر» (Think Tank) دولت‌ها مطرح شد.
این اتاق‌های فکر که از مجموعه‌ای از متخصصان علوم اقتصادی، سیاسی، نظامی، امور بین‌الملل و ... تشکیل شده است، وظیفه سیاست‌پژوهی، خلق افکار و بررسی خط مشی‌های دولت را بر عهده دارند. این تیم‌های فکرآفرین، علاوه بر آمریکا در ساختار سیاسی انگلستان، استرالیا، ترکیه، چین، فرانسه و آلمان نیز دیده می‌شود. اتاق‌های فکر علاوه بر دولت‌ها، به پشتیبانی فکری از سایر گروه‌های سیاسی و اقتصادی فعال نیز می‌پردازند و متناسب با گروه تحت پشتیبانی، منابع مالی خود را از بخش خصوصی، احزاب یا بخش دولتی دریافت می‌کنند.
به عقیده کارشناسان اتاق‌های فکری که از بخش خصوصی تغذیه می‌کنند آزادی عمل بیشتری برای ارائه تصویر واقع‌بینانه از سیاست‌های اجرایی دارند، اما از سوی دیگر به واسطه نفوذ بخش خصوصی نتایج پژوهش‌ها و مشاوره‌های این گروه‌ها ممکن است به سمت منافع حامیان مالی گرایش پیدا کند. به همین جهت در کشورهای مختلف اتاق‌های فکر با هدف‌گذاری مختلف و منبع تامین مالی متفاوت وجود دارد. این نوشتار در ادامه برای نمونه به بررسی تاثیر و مکانیزم اثر اتاق‌های فکر بر سیاست‌ها و ترکیب دولت در کشور انگلستان می‌پردازد.
تیم ترسیم فکر در انگلیس
در چارچوب قانون اساسی انگلستان هیات دولت و کابینه دو نهاد سیاسی کاملا متمایز هستند. دولت یک تشکل حدودا ۱۰۰ نفری است و از دبیران دولت، وزرای مسوول یک وزارتخانه، وزرای مشاور، معاونان نخست‌وزیر و دبیران پارلمان تشکیل شده است. افراد عضو در هیات دولت باید در یکی از دو مجلس انگلیس (مجلس عوام و مجلس اعیان) عضو باشند و وظیفه عزل و نصب این افراد به‌طور کامل در اختیار نخست‌وزیر است. اما کابینه برخلاف دولت، يك سازمان محدود بوده و همه وزرا يا دبيران دولت عضو آن نیستند.
اعضاي آن حدود ۲۰ تا ۳۰ نفر هستند كه همگي را نخست‌وزير انتخاب می‌کند. برخي از اعضا مانند وزير كشور، وزير دادگستري و وزير دارايي به دليل اهميت وظايفشان عضو دائمي كابينه بوده و ساير اعضا به‌صورت موقت و حسب اوضاع و احوال انتخاب مي‌شوند. ترکیبی که اتاق‌های فکر نقش مهمی در هماهنگی آن دارد. اتاق‌های فکر در انگلستان در ابتدا از طریق تجار بزرگ و سرمايه‌داران عمده تامين مالی می‌شدند. آنها سياست‌هايی را برای ارتقاي زندگی روزمره مانند خصوصی‌سازی، امنيت ملی يا قوانين ماليات و سرمايه شکل می‌دادند.
امروز اين مراکز در انگلستان در بخش سياست‌های تجاری و روابط بین‌الملل نقش بسيار مهمی بازی می‌کنند و بودجه‌های خود را به‌طور کلی از بخش خصوصی تامين می‌کنند، زيرا در اين حالت افراد احساس آزادی بيان بيشتری نسبت به زمانی که تامين‌های مالی دولتی انجام می‌شود، می‌کنند. البته اتاق‌های فکر دولتی نيز نقش موثری به‌ويژه در مسائل امنيتی و دفاعی این کشور دارند، زيرا مطالعات استراتژيک ملی را انجام می‌دهند. انواع اتاق‌های فکر در انگلستان شامل محافظه‌کار، کارگر و طيف بين اين دو حزب می‌شود.
این اتاق‌های فکر علاوه بر اینکه از طریق پژوهش، نظرسنجی و استفاده از تحقیقات دانشگاهی، سنگ محکی را برای سیاست‌های اتخاذ شده ارائه می‌کنند، سیاست‌های جایگزین را در مواردی که سیاست‌های پیشن چشم‌انداز روشنی را ترسیم نمی‌کنند، در اختیار کابینه، بخش خصوصی یا احزاب و گروه‌هایی که با اتاق‌های فکر همکاری می‌کنند، قرار می‌دهند. افزون بر این متخصصان لابی‌گری در اتاق فکر احزاب و گروه‌های مختلف وظیفه چانه‌زنی و دستیابی به توافق چندجانبه در بین احزاب مختلف را بر عهده دارند.
«موسسه برای دولت» (Institute For Government)، بزرگ‌ترین اتاق فکری است که با دولت انگلستان همکاری می‌کند. این موسسه علاوه بر متخصصان پایش افکار، از ترکیب وزرا و مشاوران ارشد دولت‌های پیشین انگلستان برای تعیین خط مشی، ترسیم چشم‌انداز، مشاوره در امور مختلف دولتی و همچنین ارائه پیشنهادها برای تعیین ترکیب کابینه استفاده می‌کند. وظیفه این اتاق فکر در درجه اول ارائه تحقیقات دقیق، تجزیه و تحلیل، تفسیر موضوعی، برگزاری نظرسنجی و افکارسنجی برای تعیین مهمترین چالش‌های دولت است.
افزون بر این، این اتاق فکر جلسات متعددی با وزرا و مشاوران ارشد وزارتخانه‌ها برگزار می‌کند و نقش نهایی را در تنظیم لوایح دولتی بر عهده دارد. نقش کلیدی این موسسه به‌عنوان انتقال‌دهنده دانش و تجربه در دولت‌های مختلف انگلستان باعث شده است تا این موسسه از ترکیبی فراجناحی تشکیل شده باشد. برای تصفیه تصمیمات این اتاق فکر از اعمال نفوذ دولتی اعضای این اتاق فکر بدون دخالت نخست‌وزیر انگلستان تشکیل می‌شود و منابع مالی این موسسه از گروه‌های خیریه تامین می‌شود.
این موسسه همچنین در زمان معرفی اعضای کابینه و هیات دولت از دو طریق اعمال اثر می‌کند: از طریق پیشنهاد متخصصان برای پست‌های مختلف و از طریق ارزیابی پتانسیل افراد پیشنهاد شده از سوی نخست‌وزیر بریتانیا. افزون بر این اتاق‌های فکر با اعمال اثر بر مکانیزم انتخاب مشاوران ارشد وزیران و مشاوران سازمان سلطنتی خدمات شهروندی (Civil Service)، علاوه بر مشاوره مستقیم، به‌طور غیرمستقیم نیز بر حمایت فکری از وزرای دولت انگلستان اثر می‌گذارند.
ترسیم کابینه در اتاق فکر
یکی از وظایف این اتاق فکر، تهیه لیستی از نامزدهای مناسب برای وزارتخانه‌های مختلف است. معیارهای معرفی وزرای پیشنهادی از سوی این موسسه از طریق دو مکانیزم متوالی مشخص می‌شود. خبرگان این اتاق فکر در درجه اول مهمترین اولویت‌های هر یک از وزارتخانه‌ها را برای دوره پیش‌رو ترسیم می‌کنند. سپس اقدام به نظرسنجی از وزرای دوره‌های پیشین و متخصصان بخش‌های خصوصی در تعامل با وزارتخانه‌های دولتی، مهمترین ویژگی‌های وزارتخانه کارآ و پیشنهاد هر یک از وزیران پیشین برای تصدی پست وزارتخانه را مشخص می‌کنند.
سپس اقدام به تهیه لیستی از نامزدهای پیشنهادی می‌کند. این نامزدها معمولا از میان مشاوران ارشد (SpAd) پیشین در دولت انگلستان انتخاب می‌شوند. گزینه نهایی تصدی پست وزارت در وزارتخانه‌های مختلف نیز در یک سازوکار تعاملی بین نخست‌وزیر و اعضای اتاق فکر تعیین می‌شوند. متخصصان این موسسه، پس از انتخاب وزیر، در تهیه برنامه و اولویت‌های هر وزارتخانه و همچنین پیش‌بینی متغیرهای اثرگذار بر عملکرد هر یک از اجزای بدنه دولت می‌پردازند.
رایج‌ترین روش مورد استفاده در این اتاق‌های فکر استفاده از روش توفان‌ذهنی (Brainstorming) است. با استفاده از این روش متخصصان حوزه‌های مختلف با سهیم شدن در تجربه گروهی سازمان یافته، به نتیجه مشترک و اثرگذارتری دست پیدا می‌کنند. افزون بر این تجمیع ایده‌های مختلف سبب شکل‌گیری ایده‌ها، انتخاب‌ها و خط‌مشی‌های کارآتری می‌شود.
افزون بر این با توجه به نقش کلیدی مشاوران ارشد (SpAd) در کابینه انگلستان، اعضای اتاق فکر علاوه بر نقش‌آفرینی در انتخاب مشاوران ارشد در وزارتخانه‌های مختلف، اقدام به استخراج دستورالعمل‌های پیشنهادی برای مشاوران ارشد در هر وزارتخانه می‌کنند. به عقیده کارشناسان وجود اتاق‌های فکر مستقل، یکی از مهمترین عواملی است که می‌تواند در دورشدن حرکت اقتصادی یک کشور از تعارضات حزبی کارگشا باشد.
کارشناسان حوزه برنامه‌ریزی، تضاد نگاه بین احزاب حاکم بر کشور در دوره‌های مختلف را یکی از مهمترین دلایلی می‌دانند که باعث دوری واقعیت‌های اقتصادی کشور از برنامه ترسیم شده در اسناد بالادستی شده است. با وجود تشکیل تعداد معدودی اتاق فکر در کشور (مانند مرکز مطالعات سیاسی و بین‌الملل در وزارت امور خارجه) به دلیل سیستم و ساختار حاکم بر این موسسات که هنوز مبتنی بر سلسله مراتب و پاسخگویی سنتی و فرماندهی است، توان و قدرت اثرگذاری این اتاق‌های فکر رفته رفته در حال تحلیل است.
با این وجود تصحیح نمودار سازمانی اتاق‌های فکر موجود و تشکیل اتاق‌های فکر اثرگذار در حوزه‌های مختلف بر مبنای تجربه کشورهای موفق در زمینه استفاده از پتانسیل اتاق‌های فکر، می‌تواند علاوه بر تشکیل یک نیروی پشتیبان اثرگذار در سیاست‌گذاری، اثر سوء تصمیمات غیرکارشناسانه و منافع شخصی یا گروهی را در حوزه‌های مختلف حذف کند.
- 14
- 5
