مردم بين‌النهرين تا زماني که تعريف هويتي خود را در قالب کرد، شيعي و سني معنا کنند، به معناي واقعي عراقي نخواهند شد. عراق و عراقي از مشکل هويت در رنج هستند. عراقي هنوز نتوانسته است از پوسته مذهبي و قومي خارج شده و هويت غالب عراقي را در سطح ملي و فراملي براي خويش تعريف کند.
اگرچه در عمليات موصل در کنار نيروهاي عملياتي ارتش عراق و حشدالشعبي، عشاير و نيروهاي اهل تسنن نيز حضور دارند اما اين اتحاد اگر فقط حاصل شرايط و دشمن مشترک باشد، تداوم نداشته و حداقل در سطح ملي نمی‌توانند عامل پايداري صلح و ثبات و از همه مهم‌تر، وحدت عراق باشند. از فرداي سقوط موصل، بازيگران صحنه نبرد به‌جاي انديشیدن به عراق، اقدام به مصادره به مطلوب‌کردن اين پيروزي در راستای معادلات قومي و مذهبي خويش خواهند کرد.
شيعيان به‌عنوان بازيگران اصلي قدرت در عراق، اگرچه در سطح وسيعي بر بي‌تجربگي‌هاي آغازين انتقال قدرت غلبه کرده‌اند اما همچنان نمي‌توانند در ميدان عمل، تبلور رفتاري باشند که سنگيني دموکراسي عددي آنان را در صحنه دولتمداري نمايندگي کند. کردها به‌عنوان دومين عنصري که سهمي فراتر از دموکراسي عددي را از آن خويش کرده‌اند، همچنان ميان خود اختلاف داشته و از عنصر استقلال بيش از يک آرمان، براي تنظيم معادلات داخلي خویش، تنظيم رفتار اربيل- بغداد و معاملات و معادلات منطقه‌اي و جهاني بهره مي‌گيرند. اهل تسنن در تفکر و عمل وا‌مانده و آواره‌اند. از پناه‌بردن به داعش تا نزديکي به کردها و تا بازي با شيعيان را راهبرد خود قرار داده‌اند اما هيچ‌کدام نتوانسته است پاسخي براي آرزوهاي بربادرفته آنان باشد.
عراق صدام تمام شد. پذيرش اين سخن يکي از مهم‌ترين عناصر کليدي براي بازيگراني خواهد بود که نه به خويش بلکه به عراق مي‌انديشند. هر تغييري درد دارد اما درمان آن نه با نفي واقعيت بلکه با پذيرش اصول درماني خواهد بود. تا زماني که عراقي‌ها به‌جاي نگاه دروني، به بيرون از مرزهاي خود بنگرند، عراق نه‌تنها سامان نخواهد يافت بلکه عملا ما عراقي نخواهيم داشت. نه واشنگتن، نه آنکارا و نه تهران نمي‌توانند عامل درمان دردهاي عراق و عراقي باشند. تا آگاهي ملي در سطحی فراتر از علايق قومي و مذهبي در عراق شکل نگيرد، عراق بيش از معادلات داخلي اسير معادلات خارجي خواهد بود.
دو نشست اخير اهل تسنن در آنکارا، بيش از آنکه به عراق بينديشد، در خدمت منافعي بود که بسترساز ظهور داعش در عراق و عامل سقوط يا تسليم موصل به داعش بود. عراق و عراقي، بايد از اين بازي و بازي‌خوردن خلاصي يابند.
از فرداي سقوط موصل شاهد سهم‌خواهي کردها، اهل تسنن و تشيع خواهيم بود. کف و سقف خواسته‌ها در نگاه خوشبينانه عامل مذاکره و در نگاه بدبينانه عامل جنگ و درگيری‌هاي جديد خواهد بود.
فرداي سقوط موصل مي‌تواند پايان نزديکي کردها و اهل تسنن و شروع نزديکي شيعيان با اهل تسنن بر‌اساس محوريت عربي باشد. اراده اياد علاوي و مقتدي صدر بر تحقق اين مسير خواهد بود. در عراقي که موصل فتح شده است، هيچ‌کس پيروز نيست. عراق و عراقي، نياز به درک راهبردي اين نکته دارند که جنگ داخلي پيروز ندارد. ديروز موصل سقوط کرد و امروز فتح شد اما جراحت‌هاي ناشي از آن سقوط و اين فتح، مي‌تواند خود عامل جنگ، سقوط و فتحي ديگر باشد. بايد عراقي‌ها براي سقوط و فتح‌ها پاياني قائل باشند.
عراقي‌ها به‌جاي فتح ميدان‌هاي نبرد، باید با تغيير ذهنيت‌ها، به فتح قلب‌هاي يکديگر بپردازند. تا زماني که عراقي‌ها براي ايجاد تغييرات بيش از صلح به جنگ بينديشند، عراق و عراقي، روي آرامش نخواهند ديد. نکته آنکه در عراق، نه تهران و نه آنکارا هيچ‌يک پيروز نبوده‌اند. آناني که تهران را پيروز مي‌دانند به ۱۰ سال قبل بازگشته و شرايط آن روز را با امروز مقايسه کنند. ترکيه اگرچه نتوانسته به اهداف کامل خود در عراق دست يابد اما با سياست‌هاي سلبي خویش شرايط را به زيان ايران تغيير داده است اما اين تحليل نبايد موجب خرسندي آنکارا شود.
امروز تهديد ناشي از دخالت‌هاي ترکيه در عراق و گسترش آن به سوريه بيش از تهران، منافع حياتي و به‌طور مشخص تماميت ارضي ترکيه را مورد تهديد قرار داده است. شعله‌ور‌شدن جنگ داخلي ترکيه در بخش مهمي حاصل اشتباه‌های محاسباتي آنکارا در ارتباط با عراق و سوريه بوده است. اردوغاني که در داخل، در منطقه و در سطح بين‌المللي متحدان خود را به توطئه عليه ترکيه متهم مي‌کند، بايد نيم‌نگاهي به خويش داشته و به‌جاي اسير‌شدن در تئوري توطئه، تن به تغيير رفتار داده و بر‌اساس منافع جمعي با محوريت منافع عراق حرکت کند.
فتح موصل اگر بتواند بيش از فتح خاک براي عراقي‌ها، فتح قلب‌ها باشد، آنگاه مي‌تواند فتح‌الفتوحي شود که مقدمه‌ساز نزديکي قلوب عراقي‌ها به يکديگر شده و نگاه به بغداد را براي اهل تسنن، اهل تشيع و کردها، جايگزين نگاه به آنکارا، تهران و واشنگتن کرده و عراقي‌ها را شايسته دستيابي به هويت ملي کند که با آرامش آن، منطقه نيز آرامش بيابد.
صادق ملکي، کارشناس و تحليلگر ارشد سياسي
- 11
- 4
