آیا مقتدی صدر، پای سعودی را به نجف باز می‌کند؟

بروس ریدل

پس از چندین دهه خصومت با عراق، عربستان در حال تلاش برای ایفای نقش فعال در این کشور و مطرح شدن در مقابل ایران است. جاه طلبی های عربستان بایستی تحت کنترل باشد چرا که رقیب ایرانی اش از تجربه و امتیازات قابل توجهی برخوردار است. با تمام اینها تجدید حیات دیپلماسی عربستان گامی مثبت محسوب می شود.[۱]

۲۷ سال پیش در چنین ایامی، دولت سعودی به دنبال اشغال کویت توسط عراق و تهدید صدام به اشغال عربستان، روابط خود را با صدام حسین قطع کرد. ملک فهد بن عبدالعزیز به دنبال ارزیابی اشتباهی که در رابطه با جاه طلبی های صدام داشت، تصمیم گرفت تا برای نجات تاج و تختش از جورج هربرت بوش کمک بگیرد تا عربستان مقصد بعدی صدام نباشد.

زمانی که کویت آزاد شد، فهد امیدوار بود که یک ژنرال سنی (عراقی) صدام حسین را سرنگون و نقش عراق به عنوان سپر شرقی سرزمینهای اعراب سنی در مقابل ایران شیعی را احیا کند. سعودی ها از آن دسته شیعیان مخالف صدام که مشابه احمد چلبی بودند نفرت داشتند چرا که امثال چلبی را عامل ایران می دانستند اما در مقابل از ژنرالهای سابق عراق که مخالف صدام بودند استقبال می کردند.

زمانی که جورج واکر بوش صدام را سرنگون کرد، جانشین فهد یعنی ملک عبدالله بن عبدالعزیز گفت که آمریکا عراق را روی سینی طلا تقدیم ایران کرد. شاهزاده های سعودی ساده لوحی آمریکایی ها را در برگزاری انتخابات در عراق، که موجب به قدرت رسیدن اکثریت شیعی این کشور می شد را به تمسخر می گرفتند. هزاران جهادی سعودی سرازیر عراق شدند تا به مبارزه با آمریکا و دولت شیعی بغداد بپیوندند. تشکیلات وهابی سعودی در ابتدا از این وضع ابراز شادمانی کرد تا زمانی که القاعده برای حمله به رژیم سلطنتی سعودی وارد عربستان شد.

وزیر خارجه عربستان عادل الجبیر در فوریه ۲۰۱۷ به بغداد رفت.[۲] این نخستین دیدار یک مقام ارشد سعودی از عراق از زمان حضور بندر بن سلطان سفیر وقت عربستان در آمریکا در ماه مه ۱۹۹۰ در بغداد محسوب می شد. رییس جمهور عراق در ماه مه ۲۰۱۷ در نشست ریاض با حضور پرزیدنت ترامپ و ۴۰ تن از رهبران اسلامی شرکت کرد هر چند که انتقاد شدید ایران بر این نشست سایه انداخته بود.

[۳] پس از آن نخست وزیر عراق حیدرالعبادی با رییس ستاد نیروهای مسلح عربستان عبدالرحمن البُنیان در ماه ژوئن در ریاض ملاقات کرد و  البنیان دیدار متقابلی را در ماه ژوییه از عراق انجام داد. این دیدارها به بازگشایی نسبی مرز ۸۰۰ کیلومتری عرعر- که از اوت ۱۹۹۰ بسته بود - منجر گردید.

 سعودی ها در اواخر ماه ژوییه میزبان مقتدی صدر بودند.[۴] صدر یک سیاستمدار شیعی دمدمی مزاج و بدنام است  که جاه طلبی های زیادی را در کارنامه فعالیت هایش در عراق دارد اما از پایگاه قوی و وفاداری در داخل این کشور نیز برخوردار است. صدر پیش از سفر به عربستان گفت که به دنبال خنثی کردن تنش بین عربستان و ایران برای کمک به ثبات منطقه است.[۵] ولیعهد عربستان محمد بن سلمان با صدر در ریاض دیدار کرد و مطبوعات عربستان ازاین دیدار به عنوان گامی در جهت کاهش نفوذ ایران در بغداد تمجید کردند.[۶] رسانه های تندرو در ایران از این دیدار ابراز نگرانی کردند.

ولیعهد عربستان درباره راه اندازی کنسولگری عربستان در نجف - شهر مقدس شیعیان در عراق- گفتگو کرد. طنز عمیق قضیه اینجاست که عربستان در صدد حضور دیپلماتیک در شهری است که از یک سو مدفن امام علی است و آیت الله روح الله خمینی انقلاب ایران را در آنجا طراحی کرد و از سویی دیگر ارتش وهابی ها در اوایل قرن نوزدهم در نخستین دور حکومت سعودی به کرات این شهر را مورد هجوم و غارت قرار داد. با همه اینها، اقدام برای راه اندازی کنسولگری در نجف تلاشی برای تقویت این شهر به عنوان رقیب قم که دومین شهر مقدس ایران است محسوب می شود.

تلاش سعودی ها برای تقویت اتحاد عربی بین عراق و عربستان می بایست خیلی پیش از این اتفاق می افتاد. ولیعهد عربستان معمار رویکرد آشتی جویانه با عراق است و لازمه ی دستیابی به انتظارات حداقلی و محدود (این کشور در عراق)، تلاش مستمر در این رابطه است.

ایران به آسانی از موقعیت بهتری برای ارتباط با اکثریت شیعه و اقلیت کرد در عراق برخوردار است و به هر دو گروه به مدت چندین دهه کمک کرده و از روابط گسترده ی سیاسی، فرهنگی و اقتصادی با آنها برخوردار است. مرز ایران و عراق همیشه باز است و زوار ایرانی به نجف می روند و تجارت بین این دو نیز گسترده است. ایران به طور مرتب عربستان را به تشکیل داعش و دامن زدن به افراط گرایی سنی متهم می کند.

از منظر تاریخی، ایران از امتیاز جغرافیایی و ترکیب جمعیتی سود می برد. البته ایران می تواند برای بهره گیری از این دو امتیاز دست به تلاش بیشتر و بی حساب و کتابی بزند و نفوذ فوق العاده ای در عراق پیدا کند. این طور نیست که مقامات ایران همیشه دست به اقدامات بی سروصدا و زیرکانه بزنند و دقیق و حساب شده ایفای نقش کنند.

البته سعودی ها هم می توانند تلاش بی حسابی (برای نفوذ در عراق) داشته باشند. جنگ عربستان در یمن و محاصره قطر نشان از علاقه ریاض برای رویکرد هجومی و بدون فکر در زمان ملک سلمان و پسر مورد علاقه اش دارد. البته عراقی ها با حوثی های زیدی یمن همدلی دارند و بغداد در نزاع بر سر قطر موضع بی طرفانه داشته است. هیچ نشانه ای مبنی بر اینکه سعودی ها علاقمند به کاهش تنش با تهران از طریق بهره گیری از عراق باشند وجود ندارد. سلمان در میان پادشاهان سعودی بیشترین دشمنی را از زمان انقلاب ایران با این کشور دارد. آشتی سعودی ها با بغداد نشانه آشتی با تهران نیست.

درباره نویسنده: بروس ریدل (Bruce Riedel) عضو ارشد و مدیر پروژه اطلاعاتی بروکینگز است. وی در سال ۲۰۰۶ پس از ۳۰ سال خدمت در سازمان سیا بازنشسته شد. او مشاور ارشد ریگان، جورج هربرت بوش، بیل کلینتون و جورج واکر بوش در امور جنوب آسیا و خاورمیانه و در زمان بیل کلینتون عضو هیات صلح و طرف مشورت در مذاکرات کمپ دیوید و نشست های اعراب و اسراییل  بوده است.  کتابهای ریدل به قرار زیر هستند

The Search for al Qaeda: Its Leadership, Ideology and Future

Deadly Embrace: Pakistan, America and the Future of the Global Jihad

Avoiding Armageddon: America, India and Pakistan to the Brink and Back

Avoiding Armageddon: America, India and Pakistan to the Brink and Back

Which Path to Persia?‎ Options for a New American Strategy Toward Iran

The Arab Awakening: America and the Transformation of the Middle East

Becoming Enemies: U.S.‎-Iran Relations and the Iran-Iraq War, 1979-1988

What We Won: America's Secret War in Afghanistan, 1979-1989

JFK's Forgotten Crisis: Tibet, the CIA and the Sino-Indian War