زمانی، فقط چشم بودند . چشمانی که به عنوان تنها جزء هویدای سیمای شان، نادیده گرفته و انکار می‌شدند. اما انگار شرایط تفاوت کرده است و رفته رفته این چشم‌ها دیده و به رسمیت شناخته می‌شوند. آنطور که نشانه ها گواهی می‌دهند، حقوق تضییع شده زنان سرزمین سعودی، به تدریج از دل تاریخ بیرون کشیده می‌شوند و هویت‌های پنهان در زیر برقع‌ها، از حاشیه به سوی متن حرکت می‌کنند.
این سیر صعودی شاید مرهون فرمان‌های آخرین پادشاه این کشور، ملک سلمان باشد که در زمان سلطنتش برای نخستین بار زنان توانستند پای صندوق‌های رای حاضر شوند و پس از آن هم درکنار مردان در استادیوم‌های ورزشی برای تماشای مسابقات، حضور یابند. در خلال الحاق این حقوق به حق زنان، اما روز سه شنبه فرمانی از سوی پادشاه سعودی صادر شد که تعجب جامعه جهانی را برانگیخت.
از این پس زنان سعودی هم می‌توانند سوار بر خودروهای شخصی، کوچه‌ها و خیابان‌های ریاض را بپیمایند. سالیان دراز است که به دلیل عدم اجازه زنان به رانندگی؛ سرزمین عربستان مورد شماتت و نکوهش سازمان‌های بین المللی و ارگان‌های حقوق بشری قرار گرفته است اما آیا آغاز سال ۲۰۱۸ میلادی، پایانی بر تمامی‌این سرزنش‌هاست و زنان نیز می‌توانند به یکی از بدیهی ترین حقوق خود دست یابند؟! آن هم در کشوری که با تفکرات قبیله‌ای اداره می‌شود.
البته فقط این خبر نبود که در رسانه‌های دنیا منتشر شد چراکه پس از آن نیز اعلام شد که ریاض نخستین سخنگوی زن را در سفارت عربستان در واشنگتن منصوب کرد.
این اصلاحات قوانین در عربستان که در ابتدا به شکلی تدریجی انجام می‌گرفت و رفته رفته سرعتش فزونی می‌یابد، در اذهان عمومی‌اعجاب برانگیز به نظر می‌رسد و سوالات فراوانی را ایجاد می‌کند؛ اینکه آیادر پشت پرده تصمیمات سعودی‌ها اهدافی مغرضانه پنهان شده یا آنکه واقعا سعودی‌ها مترصد پیوستن به قطار پیشرفت و تمدن هستند و در این راه ناگزیر به کشیدن خط بطلان بر قوانین سنتی و افراطی خود شده‌اند. هرچه هست زین پس چشمان سیماهای مکتوم در برقع‌ها درخشش بیشتری خواهند یافت و بیش از پیش دیده خواهند شد.
تاریخ یک غفلت
افعال «نمی‌شود و نمی‌توانند» پرکاربردترین واژگان برای سخن گفتن پیرامون زنان عربستانی بوده است. زنانی که به پایمال شدن حقوق‌شان در جهان شهره‌اند. از ممنوعیت ورود به قبرستان بدون حضور محارم و عدم اجازه باز کردن حساب بانکی بدون قیم گرفته تا ممنوعیت پرو لباس در اتاق‌های پرو و خروج از منزل بودن محرم، همگی جزو موانع تاریخی عربستانی‌ها برای زنان بوده و هست.
این تبعیض‌ها به گونه‌ای در جامعه جهانی منعکس شده است که بسیاری از پژوهشگران علوم اجتماعی وضعیت زنان در سرزمین سعودی را به مانند تبعیض نژادی در آفریقای جنوبی دانسته‌اند! اما از دسامبر ۲۰۱۵ تحولاتی پیرامون حقوق زنان در بزرگترین سامان غرب آسیا به وقوع پیوسته است. دادن حق رای به زنان و کاندیداتوری شان در انتخاباتی محلی نخستین تغییر اساسی بود که به نیمی‌از جمعیت عربستان داده شد. به طوری که سلما الراشد، نخستین زنی که برای رای دادن ثبت نام کرده بود در اینباره گفت: «احساس خیلی خوبی دارم.
اگر چه تغییر واژه خیلی بزرگی است اما انتخابات یک راه برای ابراز عقیده و رساندن صدای زنان است.» پس از آن یکی از برجسته‌ترین تحولات پیرامون حقوق زنان سعودی، باز شدن در‌های استادیوم‌های ورزشی در سپتامبر سال جاری بدون اتخاذ نگاه‌های جنسیتی بود. اما آنچه نگاه‌های جهان را به سوی سرزمین سعودی معطوف کرد، اعطای مجوز صدورگواهینامه برای زنان این سرزمین از سوی ملک سلمان پادشاه آن بود که شب چهارشنبه انجام گرفت.
آنطور که شبکه الجزیره گفته است؛ از سال ۲۰۱۸ میلادی زنان عربستانی تحت عنوان «رانندگی اسلامی» می‌توانند پشت فرمان بنشینند و به رانندگی بپردازند. زنانی که براساس فرهنگ رایج در کشور عربستان از رانندگی منع شده بودند و هر زمان هم که از این قانون نانوشته سرپیچی می‌کردند روانه زندان می‌شدند حالا می‌توانند سوار برخودروهای شخصی خود نه به عنوان سرنشین عادی که در کسوت راننده بنشینند.
این آخرین تحولِ دو روز گذشته در کشور عربستان نبود بلکه برای نخستین بار در طول تاریخ سعودی، یک زن به مقام سخنگویی رسید، به طوری که وزارت خارجه عربستان طی حکمی، «فاطمه باعشن» را به عنوان سخنگوی سفارت ریاض در واشنگتن منصوب کرد.
وهابی‌ها عامل عقب افتادگی
سیر تحولات سعودی‌ها درخصوص زنان جامعه، چشم گیر و حتی اعجاب انگیز و اندکی مشکوک می‌نماید. به طوری که اذهان به مغرضانه بودن این تصمیم‌ها نیز سوق می‌یابد چراکه اتخاذ تصمیم‌های صلح آمیز و نگاه‌های متمدنانه همخوانی چندانی با خاندان آل سعود ندارد. برای پی بردن به چرایی رفع یکباره برخی تبعیض‌ها علیه زنان سعودی به سراغ پیرمحمد ملازهی ، کارشناس مسائل خاورمیانه و غرب آسیا رفتیم.
ملازهی ریشه این تغییرات را توجه حاکمان سعودی به شرایط داخلی عربستان، دنیا و منطقه دانسته است. او در اینباره به «آفتاب یزد» گفت: «از زمانی که ملک عبدالله پادشاه پیشین این کشور روی کار آمد، این دیدگاه در عربستان سعودی برای اولین بارمطرح شد که ساختار قدرت از شکل بسته اش خارج شود. ولی در آن زمان شرایط مساعد نبود و تنها حرکت‌های جزئی انجام شد که با ممانعت وهابی‌ها روبه‌رو شد چراکه آن‌ها به شدت محافظه کارند و در مقابل هر حرکتی که از دیدشان با ارزش‌ها همخوانی نداشته باشد، مقاومت می‌کنند.»
وی افزود: «هم اکنون هم این دوگانگی قدرت وجود دارد. از یک طرف نسل جدیدی از رهبران در عربستان سعودی در حال رشد هستند که آنان دیدگاه‌شان با نسل قبلی متفاوت است. شرایط دنیا و وضعیت داخلی کشور را بر مبنای مطالبات مردم در نظر می‌گیرند و به دنبال آن هستند تا راهی بیابند برای انجام اصلاحات در ساختار قدرت که تنش زا نباشد و آن دوگانگی میان روحانیت و سلطنت شکل نگیرد و این واقعیتی است که باید در تحلیل شرایط عربستان سعودی در نظر بگیریم.
ملازهی ادامه داد: «مجوز صدور گواهینامه برای زنان نخستین فرمانی است که از سوی پادشاه برای اصلاح قوانینی که در مورد بانوان سعودی اجرا می‌شد، صادر شده است. واقعیت هم این است که این سنت‌ها ارتباط چندانی با ارزش‌های اسلام واقعی ندارد بلکه سنتی است که در یک فرهنگ فئودالی رشد کرده و همچنان باقی مانده است.
نسل جدید مثل شاهزاده محمد که ولیعهد شد، تا حدودی دیدگاهش با دیدگاه‌های سنت‌گرایان افراطی تفاوت دارد و به دنبال آن است تا رفته رفته فضای جدیدی به لحاظ اجتماعی بر عربستان سعودی حاکم شود که یکی از آن سدها و موانع بسیار بزرگ در ارتباط با حقوق خانم‌هاست.
این کارشناس مسائل بین الملل با بیان اینکه مسئله رانندگی تنها یک موضوع جزئی در میان حقوق پایمال شده زنان در عربستان است، اظهار داشت: «هرچند خیلی از زنان سعودی به اروپا می‌روند و در آنجا به رانندگی می‌پردازند اما در داخل عربستان سعودی چند باری که زنان به سنت شکنی پرداختند و در خیابان‌ها اقدام به رانندگی کردند، روانه زندان شدند. با این حال آن نگاهی که اکنون عربستان سعودی در پیش گرفته ، نگاهی است که به طرف اصلاح ساختار اجتماعی و سیاسی پیش می‌رود.»
وی ادامه داد:« نکته ای که باید در خصوص اصلاحات در عربستان مدنظر قرار داد این است که اصلاحات در این کشور به شکل سریع و انقلابی انجام نخواهد شد، بلکه براساس تجربیاتی که به دست آورده اند مترصد آنند تا گام به گام پیش روند و حساسیت وهابی‌ها را در نظر بگیرند. چون می‌دانیم که سلطنت سعودی به لحاظ تاریخی دارای پیوند با خاندان عبدالوهاب است.
این پیوند منجر به آن شد که ملک عبدالعزیز با حمایت روحانیت سنتی وهابی به قدرت برسد و بتواند این قدرت را حفظ کند؛ واقعیت هم این است که تا کنون هم این حفظ قدرت با حمایت جدی وهابی‌ها همراه بوده است. اما هم اکنون یک تناقضی میان محافظه کاران سنتی و سلطنت ایجاد شده است چراکه محافظه کاران سنتی به هیچ عنوان زیر بار اصلاحات نمی‌روند به خصوص در ارتباط با خانم‌ها و مسئله‌ای چون رانندگی کردن خانم‌ها را غیر اسلامی‌می‌پندارند.
برداشت من این است که عربستان سعودی در مسیری قرار گرفته است که احتمالا در آینده نزدیک در ارتباط با ساختار قدرت نیز تغییراتی ایجاد کنند و از این حالت سلطنت مطلق دوری گزینند.»
جدال بین سنت و مدرنیته
علی خرم نماینده سابق ایران در سازمان ملل بر این باور است که عربستان در جدال میان سنت و مدرنیته، تسلیم مدرنیته شده است. او در اینباره به آفتاب یزد می‌گوید: «در جامعه عربستان دو نگاه حاکم است. یک دسته به آن چارچوب‌های سنتی پایبند هستند و به عبارتی آن‌ها را نفس مستحکم می‌دانند و حاضر نیستند تغییری در این چارچوب‌ها به وجود آید و بخش دیگری از جامعه نگاه‌شان به روند سیال پیشرفت علم و تکنولوژی و پیشرفت اجتماعی سوق داده شده است و معتقدند که اگریک زن مسلمان هم رانندگی کند چه اشکالی دارد؟ مگر زنان مسلمان در ایران هم رانندگی نمی‌کنند.»
وی افزود: «از همین روی این چالش بین سنت و مدرنیته در چارچوب حتی یک کشور اسلامی‌در ایران، عربستان، مالزی، ترکیه، اندونزی، پاکستان و هرجای دیگری کماکان وجود دارد. حتی در انگلستان هم مسلمانان دارای دو نگرش هستند؛ برخی نگاه‌شان متمرکز به سنت است و بعضی دیگر هم به مدرنیته گرایش دارند. در عربستان هم که یک جامعه بسته نسبت به سایر کشورهای اسلامی‌دارد، تحت فشارهای بین المللی و مردم آن کشور تغییراتی به وجود می‌آید.»
نگاه خاص ولیعهد
گفته می‌شود آبشخور اعطای حقوق به‌حق زنان به آن‌ها، تفکرات شاهزاده محمد بن سلمان است؛ ولیعهدِ ملک سلمان که تحصیل‌کرده رشته حقوق است و عنوان جوان ترین وزیر دفاع را به دنبال خود یدک می‌کشد.
پیر محمد ملازهی، کارشناس مسائل بین الملل در اینباره به آفتاب یزد می‌گوید: «اکنون اولین فرمان پادشاه سعودی متاثر از ولیعهدش و خواست نسل جدید، صادر شده است که این اتفاق به دنبال خود پدید آورنده تغییرات دیگری نیز است، هم در ارتباط با مطالبات خانم‌ها و هم در سطح کلی‌تر جامعه. من فکر می‌کنم که عربستان سعودی در آینده شاهزاده محمد، ولیعهد به دلیل جوان بودن و تحصیل‌کرده بودنش حرف دنیا را بهتر بفهمد و در نتیجه فضا بازتر شود برای اینکه اصلاحاتی در کشور انجام بگیرد. »
علی خرم نماینده سابق ایران در سازمان ملل نیز معتقد است که تحولات در عربستان ریشه سیاسی ندارد بلکه به دلیل نگاه رو به جلو شاهزاده محمد است؛ که اکنون تغییرات در قانون عربستان سیر صعودی به خود گرفته است. او در اینباره به آفتاب یزد می‌گوید: «پس از روی کار آمدن پسر ملک سلمان افکار بازتری به جامعه تزریق خواهد شد. این اصلاحات هم از زمان ملک فهد شروع شد و به ملک عبدالله و ملک سلمان رسید.
هرکدام از این پادشاهان یک مقدار از راه را باز کرد. زمانی عربستان فاقد مجلس بود. در زمان ملک عبدالله مجلسی برای قانون گذاری تاسیس کردند البته مجلسی است مشورتی و اعضای آن هم انتصابی هستند. سیر گذر زمان به تدریج این راه را هموار می‌کند.»
علمای عربستان چگونه رضایت دادند؟!
علمای سعودی زمانی حقوق زنان را با حیواناتی همچون بُز و شتر برابر می‌دانستند و آنان را نه به عنوان یک زن که به عنوان یک پستاندار به رسمیت می‌شناختند. حال این سوال در اذهان شکل می‌گیرد که با وجود چنین نگاهی چگونه حاکمان سعودی توانسته اند فرمان‌هایی برای زنده شدن حقوق زنان عربستانی صادر کنند.
با این حال هیئت علما که بزرگترین هیئت دینی در عربستان است، نظر خود را درباره حکمی‌که از سوی 'سلمان بن عبدالعزیز' پادشاه عربستان درباره رانندگی زنان عربستانی صادر شد، بیان کرده است. این هیئت در صفحه خود در توییتر اظهار داشته است: «پادشاه عربستان که بر اساس منافع و مصلحت کشور و مردمش عمل می‌کند، این تصمیم را بر اساس شریعت اسلام گرفته است.»
در اینباره علی خرم به آفتاب یزد گفت: «بخشی از رضایت علمای عربستان به انجام گرفتن اصلاحات باز می‌گردد به فشارهای حکومت و مردم و مصلحت خود علماست که خود را در حال از دست دادن نسل جوان می‌بینند. آن‌ها به خوبی می‌دانند که اگر بخواهند رابطه‌شان با بطن جامعه حفظ شود باید به مطالبات اجتماعی مردم و به خصوص نسل جوان پاسخ مثبت دهند.»
تعجب جامعه جهانی
به هرروی وقایع موجود در عربستان سعودی تعجب جامعه جهانی را بر انگیخته است. پیام‌های مسرت بخش سران دنیا روانه ریاض شده است. آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل با استقبال از این اقدام ریاض آن را گام مهمی‌در مسیری درست خواند.
همزمان کاخ سفید در بیانیه‌ای به نقل از دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا از تصمیم عربستان برای لغو ممنوعیت رانندگی برای زنان این کشور استقبال کرده و با تاکید بر حق زنان برای رانندگی در عربستان، آن را گامی‌مثبت در راستای تقویت حقوق زنان در این کشور خواند. ایوانکا ترامپ، دختر رئیس جمهور آمریکا نیز با انتشار توئیتی آن را گامی‌مهم در مسیری درست توصیف کرده و ضمن تبریک به زنان عربستانی، نوشت: «امروز (چهارشنبه) پس از صدور دستور لغو ممنوعیت رانندگی برای زنان عربستانی، روزی تاریخی برای آنهاست.»
انور قرقاش، وزیر مشاور امارات در امور خارجه این کشور نیز از این تصمیم عربستان استقبال کرد و به سلمان بن عبد العزیز، پادشاه عربستان بابت این تصمیم "تاریخی" که برای اولین بار در تاریخ عربستان اتخاذ شده، تبریک گفت. خالد بن سلمان، پسر سلمان بن عبد العزیز و سفیر عربستان در آمریکا نیز در جمع خبرنگاران گفت: «زنان هرگز برای اخذ گواهی نامه رانندگی به اجازه سرپرست‌شان نیازی نخواهند داشت، هر زنی از کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس که گواهی نامه رانندگی دارد، اجازه رانندگی در عربستان خواهد داشت.»
- 15
- 1
