سلمان در روسیه به دنبال چه بود

سفر چهارروزه پادشاه عربستان به مسکو را که نخستین سفر یک پادشاه سعودی به روسیه است، بالقوه می‌توان نقطه پایانی بر دشمنی یا رقابت دیرینه دو کشور به‌شمار آورد. درحالی‌که عربستان در هفت دهه گذشته همواره مهم‌ترین متحد آمریکا در خاورمیانه بوده، روابط عربستان و روسیه که اساسا بعد از فروپاشی شوروی شروع شد، تا این اواخر هیچ‌گاه دوستانه نبوده است. کمک‌های عربستان به مجاهدین افغان و بعدا پشتیبانی سعودی‌ها از جریان تکفیری در داخل روسیه، به‌ویژه در چچن و داغستان، از دلایل اصلی سردی و رکود در روابط دو کشور بعد از جنگ سرد بود؛

به‌طوری‌که سفر پوتین به عربستان در سال ٢٠٠٧ بازدیدی در پی نداشت، اما در دو سال گذشته حداقل پنج تحول مهم روابط عربستان و روسیه را دگرگون کرد: نخست کاهش قیمت نفت که اقتصاد هر دو کشور را با مشکل مواجه کرد؛ دوم مداخله مصمم روسیه در جنگ سوریه به سود دولت بشار اسد و توفیق مسکو در تأمین اهداف این مداخله، سوم بهار عربی که با خودداری واشنگتن از حمایت قاطع از متحدان منطقه‌ای‌اش به‌شدت موجب نگرانی آنها شد، چهارم دکترین اوباما که عدم دخالت فعال در بحران‌های منطقه‌ای را تجویز می‌کرد و در نتیجه آن آمریکا در چشم متحدان منطقه‌ای‌اش منفعل و مردد به نظر آمد و روسیه امکان حضور در سوریه را یافت و پنجم بحران اوکراین که تحریم‌های اثربخش غرب علیه روسیه را در پی داشت.

نیاز دو کشور به هم تحت‌تأثیر این تحولات موجب افزایش مستمر تماس‌ها بین آنها، از جمله چندبار سفر ولیعهد کنونی عربستان به مسکو شد. بحران کاهش قیمت نفت در سال ٢٠١٤ زمینه عینی همکاری بین دو کشور به‌عنوان بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان نفت را پدید آورد و همکاری بین اوپک و تولید‌کنندگان غیرعضو اوپک را آسان کرد. در نتیجه تثبیت بازار نفت که حاصل این همکاری بود، قیمت نفت روند صعودی یافت. این همکاری فصل جدیدی در روابط دو کشور را گشود و طرفین را به گفت‌وگوهای بیشتر تشویق کرد.  البته عربستان در این گشایش به سمت روسیه تنها نبود؛ بسیاری از رهبران خاورمیانه، از جمله بسیاری از شیوخ خلیج‌فارس، سران ترکیه، مصر، اردن، اسرائیل و...

نیز در این مدت به مسکو سفر کردند. اقبالی که در این مدت نسبت به مسکو نشان داده شده، هم حاکی از آن است که روسیه خود را به‌عنوان قدرتی مؤثر در منطقه تثبیت کرده و هم گویای آن است که نگرانی شماری از دولت‌های منطقه نسبت به سیاست‌های آمریکا در دولت ترامپ به قوت خود باقی است. به نظر می‌رسد که سفر ویژه ترامپ به عربستان در ماه مي گذشته و شیفتگی‌اي که او نسبت به حکام سعودی از خود نشان داد، نتوانسته نگرانی‌های ریاض را برطرف کند.

بی‌ثباتی و بی‌تصمیمی و به‌هم‌ریختگی در سیاست خارجی آمریکا، به‌ویژه در ارتباط با خاورمیانه که از جمله در بحران قطر نمود یافت، می‌تواند علت تداوم این نگرانی‌ها باشد. به‌علاوه، وجهی از سیاست‌های اوباما در دوره ترامپ نیز ادامه یافته، چراکه ترامپ نیز بر عدم مداخله در بحران‌های منطقه‌ای و نیز اولویت‌داشتن مبارزه با داعش در سوریه تأکید کرده و نشانه‌ای که حاکی از کمک به تلاش‌ها برای برکناری بشار اسد باشد، از خود به دست نداده است. اگرچه روسیه ظرفیت کافی را برای اینکه جایگزین آمریکا شود، ندارد اما روشن است که مسکو دست نه‌چندان خوب خود را خوب بازی کرده و همه‌جا از خلأ یا ضعف حضور آمریکا در سال‌های اخیر بهره برده است. 

در این رابطه، واقعیات روی زمین در سوریه را شاید بتوان مهم‌ترین عامل به شمار آورد. ظاهرا عربستان اکنون به این واقعیات گردن نهاده و این سفر را می‌توان به معنی پذیرش تثبیت موقعیت دولت سوریه و رهاکردن تلاش برای تغییر دولت بشار اسد به شمار آورد. در نتیجه، ظاهرا ریاض تمایل یافته تا از طریق کار با روسیه، خسارت‌ها را به حداقل برساند. تلاش برای جلب همکاری روسیه براي کاستن از نقش ایران در آینده سوریه احتمالا یکی از حوزه‌های مورد‌علاقه ریاض است.

کمااینکه ملک سلمان اتهامات بی‌پایه خود را در مورد دخالت ایران در منطقه در اظهاراتی که در کنار پوتین داشت، تکرار کرد. سعودی‌ها می‌دانند که روس‌ها به‌تبع ایران در سوریه مداخله کردند و به‌همین‌دلیل نگران ادامه همکاری‌های ایران و روسیه در سوریه هستند و مایل‌اند در جهت تعدیل این همکاری‌ها عمل کنند. به‌هرحال، سفر ملک سلمان به‌نوعی اذعان به دست‌بالاداشتن روسیه در سوریه و افزایش نفوذ آن در خاورمیانه است.

همچنان در ارتباط با سوریه محتمل است که روسیه خواستار همکاری عربستان در جهت ایجاد مناطق کاهش تنش و... نیز باشد. البته با وجود مصاحبه وزرای خارجه دو کشور نشانه‌ای که حاکی از گشایشی در موضوعات مورد اختلاف باشد، دیده نشده است، هرچند که تعارفات و تشریفات بسیار مفصل طرفین مانع بروز نشانه‌ای حاکی از اختلافات نیز بود. 

تمرکز آنچه که تاکنون اعلام شده بر توافقات اقتصادی بوده است. اظهارات ملک سلمان مبنی‌بر اینکه «مشتاق ادامه همکاری با روسیه با هدف تثبیت بازار نفت است» و اعلام وزیر انرژی عربستان مبنی‌بر «انعطاف» سعودی در رابطه با پیشنهاد روسیه راجع به تمدید توافق تثبیت تولید نفت تا پایان ٢٠١٨ موجب افزایش قیمت نفت برنت در حدود دو درصد در روز پنجشنبه شد. همچنین در خبرها آمده است که طرفین ١٥ یادداشت تفاهم و موافقت‌نامه در زمینه‌های مختلف امضا کرده‌اند؛

در مورد خرید سیستم ضدهوایی اس-٤٠٠، تفاهم در مورد همکاری روسیه برای توسعه صنایع نظامی عربستان و تولید سه سیستم شامل موشک ضدتانک کورنت و سیستم‌های موشک‌انداز و نارنجک‌انداز و نیز کلاشنیکف در عربستان بدون ذکر تعداد، مبلغ و تاریخ، امضای توافقی در مورد ایجاد یک صندوق سرمایه‌گذاری یک میلیاددلاری و انجام تفاهماتی در ارتباط با همکاری‌های فضایی، حمل‌ونقل، پتروشیمی و... نیز ظاهرا توافقاتی شده است.

سرمایه‌گذاری‌های سعودی چنانچه محقق شوند قرار است بخشی از کاهش سرمایه‌گذاری‌های غربی در روسیه را که بعد از تحریم‌ها انجام شد جبران کنند. البته در سال ٢٠١٥ نیز تفاهماتی در مورد سرمایه‌گذاری ١٠ ‌میلیاردی عربستان در روسیه در مدت پنج سال مطرح شد که تاکنون تنها حدود یک‌میلیارد آن محقق شده است. 

کوروش احمدی