پیامد های همه پرسی استقلال اقلیم کردستان

نوژن اعتضادالسلطنه

از کهنه کارترین دیپلمات‌های ترکیه و عضو دیرپاترین تشکل سیاسی آن کشور یعنی حزب جمهوریخواه خلق حزب تأسیس شده در ترکیه مدرن با پیروی از اصول کمالیستی و ایده‌های سکولار مصطفی کمال آتاتورک بوده است و مدارج ترقی‌اش در حزب اصلی اپوزیسیون ترکیه به حدی بود که به مقام معاونت رهبر کنونی حزب، کمال قلیچداراوغلو رسید. «عثمان فاروق لوغ اوغلو» که پیش‌تر سفیر ترکیه در امریکا بوده، با وجود اختلاف نظرهای سیاسی با حزب عدالت و توسعه، بر سر مخالفت با همه پرسی استقلال کردستان عراق با آن جریان سیاسی همسویی دارد و از موضع ایران و ترکیه در حمایت از لزوم حفظ تمامیت ارضی عراق پشتیبانی می‌کند. او در مصاحبه با روزنامه «ایران» به جنبه‌های مختلف چشم‌انداز روابط اربیل و بغداد، سناریوهای مختلفی که پیش‌رو قرار دارند و پیامدهای آن برای ترکیه اشاره کرده است.

منتقدان شما از جمله حزب دموکراتیک خلق‌ها می‌گویند موضعی ضد کردها دارید و مانند حزب عدالت و توسعه، همه‌پرسی استقلال را رد کردید. علت مخالفت شما با همه‌پرسی استقلال کردستان چیست؟

 در ابتدا باید بگویم آنچه می‌گویم، نظرات شخصی من هستند و ارتباطی به حزب جمهوریخواه خلق ندارند و لزوماً بیانگر دیدگاه‌های این حزب نیستند. بر این اساس نخست باید اشاره کنم، حزب جمهوریخواه خلق موضع ضد کردی ندارد. این حزب برای به رسمیت شناخته شدن حقوق و آرمان‌های جمعیت کرد از طریق ابزارهای دموکراتیک در کنار آنها ایستاده است. حزب جمهوریخوه خلق به ۶ دلیل همه‌پرسی استقلال کردستان عراق را غیر قانونی می‌داند:

نخست؛ قانون اساسی عراق حق جدایی کردستان از عراق را به‌رسمیت نمی‌شناسد. دوم؛ مناطقی چون موصل، کرکوک، دیاله و صلاح‌الدین را تحت پوشش قرار می‌دهد که اکنون بخشی از قلمروی تحت حاکمیت حزب حکومت اقلیم کردستان عراق نیستند. سوم؛ تمامیت ارضی، حاکمیت و استقلال عراق را به خطر می‌اندازد. چهارم؛ مسیر را برای تنش‌های قومیتی تازه هموار می‌سازد و ثبات منطقه را تهدید می‌کند. پنجم؛ از تمرکز قوا و نیروها برای مبارزه علیه داعش جلوگیری می‌کند و در پایان آنکه تأثیر قابل توجهی بر حوزه روانی و انتظارات جمعیت کرد ترکیه خواهد داشت و حل و فصل مسأله کردی از طریق مذاکره را دشوارتر خواهد ساخت.

همه‌پرسی استقلال کردستان عراق باعث شده است، ایران و ترکیه بیش از هر زمانی به یکدیگر نزدیک شوند با این حال هنوز در زمینه سوریه اختلاف نظرهایی دارند و ترکیه و روسیه نیز در حال رایزنی برای حل این اختلافات هستند. با وجود این موارد آیا فکر می‌کنید هماهنگی بین ایران و ترکیه تاکتیکی و موقت است یا بلند‌مدت و استراتژیک خواهد بود؟

ترکیه و ایران به همراه مصر قدرت‌های پیشتاز منطقه هستند. ترکیه و ایران با وجود فراز و فرودها در روابط شان، دو همسایه هستند که سال‌ها است با صلح در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند. دو کشور ثابت کرده‌اند زمانی که هماهنگی موردی منافع با یکدیگر دارند، می‌توانند با یکدیگر همکاری داشته باشند حتی زمانی که کاملاً بر سر تمام مسائل از جمله موضوع سوریه اشتراک نظر ندارند. در بستر روابط ایران و ترکیه، تاکتیک‌ها استراتژی هستند.

این بدان معناست که آنکارا و تهران زمانی که منافع متقابل اقتضا کند، می‌توانند، با یکدیگر همکاری کنند و اکنون نیز این کار را انجام می‌دهند. اینکه این موضوع در شرایط فقدان هرگونه توافقنامه رسمی یا تعهد رسمی روی می‌دهد اتفاق بسیار مثبتی برای رابطه دو کشور است. نباید فراموش کنیم که دو کشور به‌عنوان دو قدرت پیشرو در منطقه، با یکدیگر رقابت تاریخی نیز داشته‌اند اما با وجود رقابت با هم در حال همکاری بوده‌اند. هر دو کشور خواستار نفوذ استراتژیک در منطقه هستند. در نتیجه، حتی زمانی که بر سر اهداف تاکتیکی توافق نظر دارند، می‌توانند هنوز هم بر سر دستاوردهای استراتژیک اختلاف نظر داشته باشند.

آیا حمله نظامی ترکیه علیه اقلیم را امکان‌پذیر می‌دانید؟ اگر پاسختان آری است، چنین اقدامی چه پیامدهایی خواهد داشت؟

 باور ندارم ترکیه علیه اقلیم کردستان عراق اقدام نظامی انجام دهد. مادامی که حکومت اقلیم از اقدام تحریک‌آمیز در مرزهای ترکیه و عراق خودداری کند. بسیاری از تحولات آینده به چشم‌انداز تحولات میدانی و پیشرفت مذاکرات بین اربیل و بغداد بستگی دارند. مرز ترکیه و عراق تحت تضمین توافق‌های بین‌المللی از جمله چندین توافق با دولت عراق است. جنگ همیشه باید آخرین گزینه باشد و زمانی در اولویت قرار گیرد که گزینه دیگری باقی نمانده باشد. به همین خاطر باید اربیل و بغداد را تشویق کرد، با یکدیگر مذاکره کنند و برای حل اختلافات موجود میان آنان ، باید به آنها  از طریق ابزارهای صلح‌آمیز و ایجاد فضای مذاکره کمک کرد.

رجب طیب اردوغان اخیراً گفت کاری می‌کنیم که کردهای عراق گرسنگی بکشند و از اقدام خود پشیمان شوند. آیا به نظرتان این موضعی درست است؟

چنین اظهاراتی کمکی به بهبود وضعیت نمی‌کند و تنها موجب جریحه‌دار شدن احساسات مردم می‌شود. من باور دارم «بینالی ییلدریم»، نخست‌وزیر ترکیه موضع درستی اتخاذ کرد و زمانی که گفت، کردهای عراق برادران و خواهران ما هستند و نباید بهای اشتباه‌های حاکمان‌شان را بپردازند، رویکرد دولت ترکیه را بخوبی توضیح داد. پرزیدنت اردوغان نیز شخصاً گفته است که اگر کردهای عراق اشتباه خود را اصلاح کنند و گام‌های مؤثر بردارند، برادران و خواهران ما خواهند بود.

ترکیه در حوزه نفت اقلیم را تهدید کرده‌است با این حال، واقعیت آن است که ترکیه از نظر انتقال گاز، به اقلیم وابسته است. از سوی دیگر ترکیه برخلاف ایران بجز کردستان مرز دیگری با عراق ندارد و در صورت بستن مرز ارتباط‌ش با کل عراق قطع خواهد شد. آیا به نظرتان تهدیدهای اخیر صرفاً بلوفی از جانب دولت ترکیه هستند؟ آیا اردوغان ریسک بزرگ قطع ارتباط با کل عراق را خواهد پذیرفت؟

دولت ترکیه اقدامات تنبیهی‌ای را علیه حکومت اقلیم کردستان عراق در نظر گرفته است. پروازهای هوایی مختلف ترکیه به اربیل در حال حاضر متوقف شده‌اند. نخست‌وزیر نیز یادآور شد تحریم‌ها با توجه به مراحل مختلف تحولات میدانی اجرایی می‌شوند. مسأله اساسی دیگر نتیجه مذاکرات میان اربیل و بغداد در صورتی که دو طرف حاضر به گفت‌و‌گو شوند، است.

پرزیدنت اردوغان در اساس مخالف اثربخشی تحریم در منطقه ما است. تحریم‌ها علیه اقلیم کردستان عراق قطعاً نه تنها به ضرر کردهای عراق که به ضرر منافع ترکیه نیز خواهند بود. زیرا برخی معتقدند تحریم‌ها از سوی ترکیه و سایر طرفین به حل این بحران کمک کند. به احتمال زیاد تحریم‌ها وضعیت کنونی را بدتر می‌کند و حتی ممکن است، کردهای عراق به این ترتیب همدردی برخی کشورها را به خود جلب کرده و از حمایت آنها برخوردار شوند.

پیش‌بینی شما درباره چشم‌انداز روابط اقلیم کردستان عراق و ترکیه چیست؟ آیا به نظرتان با مذاکره امکان حل مشکل وجود خواهد داشت؟

 مشکل بین ترکیه و اقلیم کردستان عراق نیست مشکل اصلی بین حزب حکومت اقلیم و دولت مرکزی عراق در بغداد است. آنکارا علاقه‌مند به شکوفا شدن روابط خوب با اربیل تا پیش از همه‌پرسی بود. آنکارا اکنون نگاهش معطوف به بغداد و تحولات پیش روست. کاملاً آشکار است که ترکیه و حکومت اقلیم کردستان عراق می‌توانند بهترین منافع را در حفظ رابطه فعال براساس منافع متقابل با یکدیگر داشته باشند. برای ترکیه حفظ استقلال و تمامیت ارضی عراق ضروری است و همین طور ترکیه باور دارد در چارچوب عراق است که خواسته‌های کردهای عراقی مشروعیت پیدا می‌کنند. اقلیم کردستان عراق موفق و دموکراتیک در راستای منافع بغداد و آنکارا خواهد بود.

 پیشنهاد شما به دولت ترکیه و اقلیم چیست؟ ‌به نظرتان آیا اردوغان می‌خواهد از اقلیم امتیاز بگیرد؟

مسئولیت اصلی برعهده اربیل و بغداد است که باید از طریق مذاکره مشکلات خود را حل کنند. «کمال قلیچداراوغلو»، رهبر حزب جمهوریخواه خلق نیز این خواسته را بیان کرد و هشدار داد، تمامی طرفین باید از خشونت و اقدام نظامی بپرهیزند. حزب جمهوریخواه خلق خواستار عراقی صلح‌طلب، پایدار و متحد است. البته از حضور دولت اقلیم کردستان عراق استقبال می‌کند و خواستار امن نگه‌داشتن منافع استراتژیک و اقتصادی ترکیه در منطقه است. روابط قابل توجه میان آنکارا و اربیل پیش از زمان برگزاری همه‌پرسی نیز این موضوع را بخوبی نشان می‌دهد.

اسرائیل تنها رژیمی در منطقه است که از همه‌پرسی استقلال اقلیم حمایت کرده‌است. آیا این موضوع بر روابط ترکیه و اسرائیل تأثیرگذار خواهد بود؟

اسرائیل با چراغ سبز امریکا از استقلال کردستان عراق حمایت می‌کند. آنان خواستار دودستگی در منطقه هستند چرا که این موضوع باعث می‌شود، توجهات از اسرائیل به مسائل دیگری معطوف شود. اسرائیل در منطقه تنهاست و سران آن احساس می‌کنند، به‌واسطه ظهور کردستان مستقل این احساس تنهایی به پایان خواهد رسید.

نباید فراموش کرد، صداهای حمایت از استقلال اقلیم کردستان عراق از عربستان سعودی نیز به گوش می‌رسند. حزب جمهوریخواه خلق قاطعانه برتمامیت ارضی عراق تأکید می‌کند و در نتیجه سیاست اسرائیل موجب نگرانی ما است و یکی از عوامل مؤثر و تأثیرگذار بر روابط کنونی میان ترکیه و اسرائیل خواهد بود. البته مشکل واقعی پیامدهای گام‌های بعدی برداشته شده توسط حکومت اقلیم کردستان عراق در اعلام استقلال خواهد بود. این موضوع یعنی استقبال از آشوب و ناآرامی در عراق که همسایگان را نیز درگیر خواهد کرد. در آن صورت همه بازنده خواهند بود.

برخی مدعی هستند بارزانی عامل سرسپرده اسرائیل است و به دستور اسرائیلی‌ها همه‌پرسی را برگزار کرده است. برخی دیگر ادعا می‌کنند این همه‌پرسی با هدف مصرف داخلی و تحکیم قدرت متزلزل او به‌دلیل فساد گسترده در ساختاراجرایی حکومت اقلیم بوده‌است. به نظر شما کدام یک از این نظرات به واقعیت نزدیک‌تر هستند؟

 من باور دارم که بارزانی احساس کرد شرایط در داخل و خارج از اقلیم مهیا شده تا گامی حیاتی در راستای تحقق آرمان‌های دیرپای کردها در عراق بردارد. همه‌پرسی قطعاً دست او را در مذاکره با بغداد قوی‌تر خواهد کرد. درباره روابط بارزانی با اسرائیل من هیچ اطلاعاتی ندارم تا تأیید کنم که او از طرف اسرائیل عمل می‌کند. شاید اسرائیل در منطقه نقش قابل توجهی داشته‌باشد. اما بارزانی به اندازه کافی هوشمندی دارد که درک کند وابستگی بیش از حد به اسرائیل به منافع خود او در منطقه آسیب خواهد رساند و نتیجه منفی خواهد داشت. کردها در عراق آرمان‌هایی دارند اما پرسش اساسی این است که آیا بهایی که برای آن می‌پردازند، ارزش تحقق این آرمان را دارد.

آیا به نظرتان امیدی به تقویت دموکراسی در اقلیم پس از همه‌پرسی می‌رود یا آنکه شاهد خودکامگی بارزانی خواهیم بود؟

 اقلیم کردستان عراق در سال‌های اخیر پیشرفت‌های قابل توجهی داشته است اما با چندین خطای مهم در طول مسیر مواجه بوده است. یک اشتباه بزرگ تغییرات اعمال شده به نفع کردها در ساختار جمعیتی کرکوک بوده است. موقعیت بارزانی در داخل حکومت اقلیم کردستان عراق خیلی قوی نیست. او اعلام کرد، با همه‌پرسی مأموریت سیاسی او تکمیل شده و به پایان رسیده است.

در نتیجه، او به احتمال زیاد حتی اگر بخواهد، نمی‌تواند در دوران پس از همه‌پرسی موضعی اقتدارگرایانه اتخاذ کند. اختلافات داخلی در میان کردهای عراق و جناح‌های مختلف آن ناحیه وجود دارند. از هم‌اکنون بارزانی باید به تمام دیدگاه‌ها در اقلیم از جمله به دیدگاه‌های مشورتی جریان گوران و سایر احزاب و گروه‌های سیاسی که نظرات متفاوتی دارند،‌با دقت گوش کند. مشکل اصلی بارزانی آن است که باید ببیند پس از همه‌پرسی باید چه انتخابی انجام دهد. دو مسیر وجود دارند. یکی آنکه از طریق مذاکره با بغداد به توافق برسد.

البته اگر می‌خواهد در این مسیر موفق باشد باید صادقانه در مذاکرات شرکت کند نه صرفاً برای نمایش اینکه در حال مذاکره است. گام دیگر، حرکت او به سوی اعلام استقلال است چه پیش و چه پس از مذاکره با بغداد. این انتخاب به جنگ جدیدی میان کردها و سایر طرفین منجر خواهد شد. در این جنگ همه بازنده هستند  اما بزرگترین بازنده خود کردها خواهند بود.

آیا به نظرتان در نهایت کشوری به اسم کردستان عراق تشکیل خواهد شد و حمایت جدی منطقه‌ای و بین‌المللی را کسب خواهد کرد؟

سه مرحله اساسی برای تشکیل یک دولت وجود دارد: همه‌پرسی برای تعیین سرنوشت، اعلام استقلال و به‌رسمیت شناخته شدن توسط سایر کشورها. با برگزاری همه‌پرسی حکومت اقلیم کردستان عراق گام نخست را برداشته‌است. هر چند که قانونی بودن و مشروع بودن این اقدام مورد اختلاف از سوی مخالفان همه‌پرسی قرار گرفته است. دیدگاه رایج این است که بارزانی پیش از حرکت به سوی گام دوم زمان خواهد خرید. در صورتی در این فاصله اربیل و بغداد بر سر تنظیم چارچوبی با حفظ تمامیت ارضی عراق با یکدیگر به نتیجه برسند، بحران رفع خواهد شد.

از سوی دیگر در صورتی که بارزانی تلاش کند به استقلال کامل دست یابد، با مخالفت دولت مرکزی در عراق و همچنین دولت‌های ترکیه و ایران مواجه خواهد شد. اعراب و ترکمن‌ها نیز به رویارویی با کردها خواهند پرداخت. این به معنای جنگ طولانی مدت قومیتی در عراق خواهد بود و بستر را برای مداخله خارجی فراهم می‌کند. تنها شانس استقلال کردهای عراق، یک «طلاق مخملین» از بغداد است. در حال حاضر چنین چشم‌اندازی را متصور نمی‌بینم. از سوی دیگر به‌رسمیت شناختن استقلال یکجانبه نیز بستگی به تحولات در عراق و منطقه دارد.

در صورت درگیری  احتمالی حشدالشعبی  با پیشمرگه‌ها به نظرتان موضع ترکیه چه خواهد بود؟ این نیروها در سوریه نیز علیه مخالفان اسد می‌جنگند مخالفانی که برخی از آنها مورد حمایت ترکیه هستند. آیا این شرایط وضعیت را پیچیده‌تر نخواهد کرد؟‌

 من نمی‌توانم از جانب دولت ترکیه صحبت کنم. اما اصرار دارم ترکیه نباید دست به مداخله نظامی درعراق بزند و اگر خشونت اجتناب‌ناپذیر باشد، باید حمایت را تنها از نیروهای مسلح منظم عراق و ارتش آن کشور به‌عمل آورد. عراق متعلق به عراقی‌ها است و هرگونه مداخله خارجی باید توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد مجاز شناخته شود یا به درخواست دولت مرکزی عراق باشد.

شرایط کنونی در اقلیم کردستان عراق چه تأثیری بر رویکرد  کردها در ترکیه خواهد گذاشت؟ آیا باید منتظر ناآرامی‌های بیش‌تر و جو امنیتی در مناطق کردنشین ترکیه باشیم؟

تأثیر همه‌پرسی در عراق روی شهروندانی که خاستگاه کردی دارند و همچنین بر کل منطقه قابل ملاحظه خواهد بود. بسیار بستگی به چگونگی روند مدیریت اوضاع توسط بازیگران در عراق خواهد داشت. این نیز از طریق اقدامات و گفتمان رهبران ترکیه شکل می‌گیرد. باید از بیان هرگونه اظهارات ضد کردی خودداری شود. چرا که این موضوع سبب افزایش احساس انزوای کردها خواهد شد. همانند مبارزه علیه سازمان تروریستی «پ. ک. ک»، ‌دولت ترکیه باید گام‌های اساسی به سوی حل مسأله کردی بردارد.

ترکیه در یکی دو سال گذشته وارد چالش جدی با کردهای خود شده است. راهکار شما برای حل اختلاف کردها با دولت مرکزی ترکیه چیست؟‌

ترکیه هنوز هم تنها کشوری در منطقه است که می‌تواند مسأله کردی را از طریق راه حل دموکراتیک و مسالمت‌آمیز حل و فصل کند. برای رسیدن به این هدف، باید سازمان‌های قانونی کرد از جمله و به طور خاص حزب دموکراتیک خلق‌ها (HDP) مشارکت داشته باشند. این موضوع پیش‌تر آزموده شد و اکنون نیز باید تلاش دوباره به عمل آید. جایگزین مناسب دیگری در اختیار نداریم. حزب عدالت و توسعه اکنون تجربه بسیاری اندوخته است و تلاش‌های تازه با توجه به تجربیات پیشین می‌توانند فرصت خوبی برای موفقیت داشته باشند. حزب جمهوریخواه خلق همواره تمامی طرفین را به حل مشکل فراخوانده و جزئیات پیشنهادهای خود را به مقامات در این راستا ارائه داده است. حزب جمهوریخواه خلق همچنین پیشنهادهای همکاری با دولت برای شکست دادن سازمان تروریستی پ .ک.ک را ارائه داده است.