عملیات نظامی نیروهای عراقی و نیروهای حشدالشعبی برای بازپس‌گیری مناطق مناقشه‌برانگیز بغداد و اربیل که در روزهای گذشته با عقب‌نشینی بحث‌برانگیز نیروهای نظامی کُرد به‌آرامی پیش رفته بود، در نهایت به درگیری میان دو طرف منجر شد. روز گذشته و با پیشروی نیروهای عراقی برای کنترل بر مناطق باقی‌مانده استان کرکوک، درگیری‌های سنگینی میان نیروهای کرد و عراقی رقم خورد.
درگیری‌ها در شهر التون‌کوپری که هم‌مرز با اقلیم کردستان عراق است، چند روز پس از آن صورت گرفت که کردها در هفته‌ای پرتلاطم بسیاری از قلمروهای خود را در شمال و شرق این کشور از دست دادند و پرچم عراق بر مراکز اداری این شهرها برافراشته شد. به گفته ارتش فدرال عراق که از سوی نیروهای حشدالشعبی همراهی می‌شود، این نیروها در عملیات نظامی روز گذشته توانسته‌اند پس از درگیری با پیشمرگه‌ها شهر التون‌کوپری را که در ٤٠کیلومتری جنوب اربیل واقع شده، تحت کنترل خود درآورند.
آن‌طور که وزارت دفاع عراق در بیانیه‌ای اعلام کرد، این شهر اکنون به طور کامل تحت کنترل نیروهای فدرال است. یک مقام نظامی عراق به شرط ناشناس‌ماندن به خبرگزاری فرانسه گفته که نیروهای عراقی پس از درگیری با پیشمرگه‌ها شهر را تحت کنترل گرفته و پرچم عراق را در بالای ساختمان شهرداری برافراشته‌اند.
به گزارش الجزیره، در این درگیری‌ها دو پل در حوالی این شهر تخریب شده است؛ اما مشخص نیست که کدام طرف عامل این تخریب بوده است. براساس این گزارش تجهیزات نظامی سنگین و تانک‌های حاوی مهمات از سوی کردها به این منطقه منتقل شده بود. تیم خبرنگاری آسوشیتدپرس می‌گوید کاروانی متشکل از ۵۰ خودروی زرهی را دیده که برای تقویت جبهه کردها عازم خط دفاعی اقلیم کردستان علیه دولت مرکزی شده است.
گزارش‌های دیگری هم حاکی از آن است که مردم این منطقه روز گذشته با شدت‌گرفتن درگیری‌ها، با هرآنچه داشته‌اند، از شهر گریخته‌اند و حتی برخی دام‌های خود را هم از شهر خارج کرده‌اند. التون‌کوپری هم مانند کرکوک شهری چندقومیتی است و کردها، ترکمن‌ها و عرب‌ها بیشترین جمعیت این شهر را تشکیل می‌دهند.
بیمارستان‌های منطقه هم از اعزام تعدادی زخمی خبر داده‌اند و براساس برخی گزارش‌ها حدود ٣٠ نفر در این درگیری‌ها کشته شده‌اند. خبرگزاری آلمان گزارش داده که ٢٠ نفر از کشته‌ها از میان نیروهای پیشمرگه بوده و ١٠ نفر دیگر هم از میان نیروهای حشدالشعبی. به گزارش خبرگزاری آسوشیتدپرس، در این درگیری‌ها توپخانه ارتش عراق مواضع کردها را در شمال و جنوب آلتون‌کوپری هدف قرار داده و از ایستگاه‌های بازرسی شمال این شهر دود غلیظی برخاسته است.
کنترل التون‌کوپری بخشی از عملیات نظامی دولت عراق بود که از روز دوشنبه و به دستور حیدر العبادی، نخست‌وزیر عراق و برای بازپس‌گیری مناطق مناقشه‌برانگیز میان بغداد و اقلیم خودمختار کردستان عراق آغاز شد. نیروهای عراقی و شبه‌نظامیان هم‌پیمان‌شان روز دوشنبه و سه‌شنبه توانستند استان شمالی کرکوک و میدان‌های نفتی باارزش آن را تحت تصرف خود درآورند و سپس با پیشروی به سوی مناطق تحت تصرف کردها در استان نینوا و دیاله، بر این مناطق هم مسلط شدند. نیروهای پیشمرگه علاوه بر کرکوک از مناطق مناقشه‌برانگیز دیگری مانند خانقین، سنجار گوار، مخمور و سنون نیز عقب‌نشینی کرده‌اند.
مقام‌های اقلیم کردستان عراق می‌گویند در پی تسلط نیروهای دولت مرکزی بر شهر نفت‌خیز کرکوک نزدیک به صد هزار کرد از این شهر گریخته‌اند.
در پی این عملیات‌ها حیدر العبادی امید کردها برای تشکیل کشوری مستقل را «امری مربوط به گذشته» خواند و هم‌زمان پیشمرگه‌ها را نیروهای نظامی دولت فدرال خواند. همه این تحولات در پی همه‌پرسی استقلال کردستان عراق رخ می‌دهد که دولت مرکزی و کشورهای همسایه و بسیاری از کشورهای دیگر با برگزاری آن مخالف بودند. در پی برگزاری این همه‌پرسی، برخی مسئولان عراقی و همچنین مسئولان حشدالشعبی خواستار خارج‌کردن منطقه نفت‌خیز کرکوک از کنترل کردها شده بودند تا به این وسیله تلاش کردهای عراق برای استقلال را با مانع بزرگ‌تری مواجه کنند. شهر یک‌‌میلیون‌نفری کرکوک سال‌هاست که مورد مناقشه اقلیم کردستان و دولت مرکزی عراق است.
دستور بازداشت معاونان بارزانی
تحولات روزهای اخیر فقط به عملیات‌های نظامی محدود نبود. در پی بازپس‌گیری کرکوک به دست دولت مرکزی، «کوسرت رسول»، معاون مسعود بارزانی، رئیس اقلیم کردستان، ارتش عراق در کرکوک را «اشغالگر» توصیف کرد و دادگاه بغداد نیز در حکمی دستور بازداشت «کوسرت رسول» را به خاطر این اظهارات صادر کرد. مسعود بارزانی درباره فرمان بازداشت صادر‌شده برای معاونش گفته است: «بغداد نمی‌تواند کوسرت رسول را بازداشت کند. این یک تصمیم سیاسی است و نشان می‌دهد همزیستی با بغداد دشوار شده است».
در‌این‌حال نماینده آیت‌الله سیستانی از رهبران کرد خواست براساس قانون اساسی با بغداد به همکاری بپردازند و از دولت عراق هم خواست برای جلب اطمینان و اعتماد شهروندان کرد و حمایت از آنها اقدامات بیشتری را اتخاذ کند. عبدالمهدی الکربلائی، نماینده آیت‌الله سیدعلی سیستانی، مرجع شیعیان، در خطبه‌های نماز جمعه این هفته کربلا از طرف‌هایی که برای ممانعت از برخورد مسلحانه در کرکوک و دیگر مناطق مناقشه‌برانگیز تلاش کردند، قدردانی کرد. او تأکید کرد: ورود نیروهای امنیتی به این مناطق پیروزی برای یک طرف و شکست برای طرف دیگر نیست؛ بلکه پیروزی برای همه عراقی‌هاست. نماینده آیت‌الله سیستانی خواهان کاهش تنش در مناطق مورد مناقشه شد و نسبت به برخورد انتقام‌جویانه هشدار داد.
سناریوهای آینده برای کردستان عراق
اقدامات یک‌جانبه رهبران کردستان عراق و اجرای همه‌پرسی جدایی از بغداد هرچند در ابتدا اعتبار زیادی برای آنها به همراه داشت، اما با مخاطراتی پیش‌بینی‌نشدنی توأم بود که درنهایت به ضررشان تمام شد. رهبران کرد انتظار این‌همه واکنش منفی را چه در داخل و چه در خارج نداشتند.
دولت حیدر العبادی بر مبنای قانون اساسی عراق با این طرح مقابله و یک‌سری تحریم‌های اقتصادی و سیاسی را بر اقلیم تحمیل کرد. بغداد همچنین هرگونه گفت‌وگو را پیش از لغو نتایج همه‌پرسی رد کرد و برعکس اقدام به گسترش فعالیت‌های نظامی خود کرد. دولت العبادی شهر الحویجه را از داعش پس گرفت تا به این وسیله نیروهای نظامی خود را با فراغ بال روانه کردستان کند. به‌این‌ترتیب نیروهای مبارزه با تروریسم و پلیس فدرال همراه نیروهای واکنش سریع و حشدالشعبی در این نبرد شرکت کردند.
پس از آن بود که بخشی از این نیروها با پیشمرگه‌های کرد در طوزخورماتو با هم درگیر شدند و این شروع برخوردهای نظامی بین طرفین بود. در این فاصله پیشنهادی از سوی فؤاد معصوم، رئیس‌جمهور عراق، برای حل بحران مطرح شد که شامل شش بند بود: ١- تحویل فرودگاه کرکوک ٢- تحویل پادگان کی وان ٣- تحویل چاه‌های نفت به دولت فدرال ٤- تحویل اسرای داعش به دولت فدرال ٥- تغییر استاندار کرکوک ٦- عقب‌نشینی نیروهای پیشمرگه تا خطوط آبی قبل از ژوئن ٢٠١٤. دولت اربیل این طرح را نپذیرفت تا اینکه «شورای وزرای امنیت ملی» در بغداد برگزار شد و هرگونه ورود نیروهای خارج از نظام امنیتی کرکوک (پ‌ک‌ک) را اعلام جنگ به عراقی‌ها توصیف کرد.
به‌دنبال این تحولات و تصمیمات بود که نیروهای دولت با توافق نیروهای پیشمرگه وابسته به حزب اتحادیه میهنی کردستان به سمت کرکوک حرکت کردند. از پیش نیز بین فرماندهان نیروهای حشدالشعبی با اتحادیه میهنی کردستان و دولت العبادی هماهنگی‌های لازم صورت گرفته بود. به‌این‌ترتیب نیروهای عراقی بدون درگیری وارد کرکوک شدند و نیروهای پیشمرگه عقب نشستند.
این نیروها سپس به سمت سایر مناطق مورد منازعه حرکت کردند و بر جلولاء، سنجار و طوزخورماتو نیز مسلط شدند. در مقابل تعهدات اتحادیه میهنی دولت فدرال نیز تعهد کرده بود فرودگاه سلیمانیه را باز کند و در نهایت اقلیمی مرکب از سلیمانیه، حلبچه و کرکوک به رهبری این حزب تشکیل دهد. ازدست‌دادن کرکوک به معنای ازدست‌دادن یکی از مهمترین شهرهای استراتژیک و منبع اقتصادی اقلیم کردستان است. حال به‌نظر می‌رسد بارزانی چند سناریوی زیر را پیشروی خود داشته باشد:
١- درگیری نظامی؛ که راه‌حلی فاجعه‌بار و دشوار برای اربیل خواهد بود. اربیل به‌دلیل اختلاف‌های درون کردها، نبرد را پیش از اینکه شروع شود باخته است. نیروهای اتحاد میهنی که بر سلیمانیه و کرکوک مسلط بودند، براساس توافقی مخفی با دولت فدرال مواضع خود را رها کردند. راه‌حل نظامی همچنین می‌تواند پای نیروهای خارجی را به منطقه باز کند و این کاملا به ضرر اربیل خواهد بود؛ از‌این‌رو بعید به نظر می‌رسد اربیل دست به چنین اقدامی بزند.
٢- گفت‌وگو و عقب‌نشینی؛ راه‌حل بهتر در شرایط کنونی برای اربیل همین است تا بتواند بحران داخلی را برطرف کرده و در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی نیز وضعیت خود را ترمیم کند. می‌دانیم که اقلیم کردستان عراق از سوی ترکیه، عراق و ایران فشارهایی را متحمل شده است تا از این پس مدیریت مشترک مناطق مورد منازعه، مرزها و فرودگاه‌ها را که اکنون همه به کنترل دولت فدرال درآمده، به‌صورت مشترک اداره کنند.
روشن است که گفت‌وگو براساس قانون اساسی عراق و ماده ١٤٠ بهترین و سالم‌ترین راه‌حل برای مشکلات موجود درباره کرکوک و مناطق مورد منازعه است؛ اما این راه‌حل درعین‌حال به‌معنای یک انتحار سیاسی برای رهبران کردستان خواهد بود. به‌‌ویژه بعد از آنکه آنها بر برگزاری همه‌پرسی پافشاری کرده و بسیاری از امتیازاتی را که در گذشته کسب کرده بودند از دست دادند.
٣- ایستادن بر موضع کنونی؛ یعنی افزایش فشارهای داخلی و خارجی همراه با ناتوانی روزافزون اقلیم برای اداره منطقه و انجام وظایفش در قبال مردم که درنهایت موجب شکاف‌های بیشتر بین کردها خواهد شد و بازتاب‌هایی منفی بر رهبران کرد خواهد گذاشت. ادامه فشارهای اقتصادی و سیاسی دولت‌های همسایه نیز شکاف‌ها را بیشتر خواهد کرد. مجموع اینها اقلیم را فاقد ابتکار عمل کرده و در برابر هرگونه اقدام نظامی جدید آسیب‌پذیر می‌کند. این یکی از سخت‌ترین سناریوهایی است که اربیل می‌تواند آنها را دنبال کند.
٤- جنگ داخلی؛ اختلاف‌های داخلی در اقلیم کردستان منجر به دوپاره‌شدن این اقلیم به این صورت خواهد شد:
الف؛ اقلیم سلیمانیه، کرکوک و حلبچه که در کنترل اتحادیه میهنی کردستان باشد. ساکنان این مناطق از شخصیت‌هایی مانند برهم صالح، کوسرت رسول و هیرو احمد (همسر طالبانی) تبعیت می‌کنند و درعین‌حال با حزب تغییر نیز در رقابت هستند.
ب؛ اقلیم اربیل و دهوک: تحت کنترل حزب دموکرات به رهبری مسعود بارزانی که به شکلی کامل در محاصره و بدون منبع درآمد خواهد بود.
دراین‌میان بعید نیست حزب اتحادیه میهنی کردستان با توافق دولت مرکزی بغداد و برخی از همسایگان عراق اقدام به عملیاتی نظامی علیه مناطقی کند که در اختیار حزب دموکرات است تا به این وسیله بتواند کل اقلیم کردستان را تحت نفوذ خود داشته باشد. معنای این امر تقویت محور ایران در آینده عراق خواهد بود.
- 16
- 2
