حمله ترکیه به عفرین: اهداف، پیامدها و آینده

در ۳۰ دی ماه، ترکیه به کانتون کردی عفرین در شمال غربی سوریه که تحت کنترل یگان های مدافع خلق است، با عنوان «عملیات شاخه زیتون» حمله هوایی کرد. این اقدام ترکیه پس از اظهارات تند رجب طیب اردوغان در مورد ظهور یک کمربند در ورای مرز ترکیه ـ سوریه که تحت کنترل حزب اتحاد دموکراتیک (پ. ی. د.) سوریه و شاخه نظامی آن، یگان های مدافع خلق (ی. پ. گ.) است، صورت گرفت. لازم به ذکر است که آنکارا ی. پ. گ. را مورد حمایت حزب کارگران کردستان (پ. ک. ک.) تلقی می کند. در ۲۳ دی ماه، اردوغان اعلام کرد که اگر ی. پ. گ. در عفرین طی یک هفته تسلیم نشود، علیه آنها اقدام نظامی خواهد کرد و در ۲۷ دی ماه، شورای امنیت ملی ترکیه به ریاست اردوغان اعلام کرد که به زودی به منظور جلوگیری از شکل گیری یک کریدور و ارتش مرزی (که ترکیه آن را کریدور ترور می خواند) در ورای مرزهای جنوبی این کشور دست به اقدام نظامی خواهد زد. حلوصی آکار، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ترکیه اعلام کرد که این عملیات به تدریج این کریدور (ترور) را از میان می برد، کریدوری که از غرب شروع می شود و تا منبج در مرز عراق ادامه می یابد.

همچنین، بینالی ییلدیریم، نخست وزیر ترکیه نیز اظهار کرد که هدف ترکیه در عفرین «ایجاد یک کمربند امنیتی به عمق ۳۰ کیلومتر» است تا مانع حملات احتمالی از سوی عفرین در آینده شود. شایان ذکر است که ارتش آزاد سوریه، یک گروه معارض شبه نظامی مورد حمایت آنکارا که عمدتاً از گروه های ترکمن و اعراب سوری تشکیل می شود و در منطقه ای بین عفرین و منطقه بزرگ ترِ تحت کنترل کردها در شرق مستقر هستند، حملات آغازین علیه عفرین را انجام دادند. سابقه استفاده ترکیه از نیروهای ارتش آزاد سوریه به «عملیات سپر فرات» بازمی گردد. آنکارا در این عملیات میان مرزی که در مرداد ماه سال گذشته انجام داد، از یگان های ارتش آزاد سوریه همراه با نیروهای ویژه ترکیه استفاده کرده بود تا برشی را میان دو کانتون کردی به منظور ممانعت از به هم پیوستن کانتون های خودمختار شمال سوریه و پیشگیری از تشکیل ساختار کردی یکپارچه، ضمن پایان دادن به حضور داعش در آنجا ایجاد کند. لازم به ذکر است که این عملیات بدون تأیید ضمنی روسیه به چند دلیل غیرممکن بود؛ نخست آنکه، نیروی هوایی ترکیه می بایست وارد فضای هوایی سوریه می شد؛ امری که آنکارا بدون مشورت با روسیه نمی توانست انجام دهد. علاوه بر این، پیش از هدایت مجدد نیروهای ارتش آزاد سوریه مورد حمایت ترکیه به عفرین، آنکارا به تضمین هایی از جانب روسیه نیاز داشت تا رژیم سوریه از این وضعیت برای گرفتن مواضع تحت کنترل ترکیه در استان ادلب استفاده نکند.

پیش از تحلیل اهداف حمله نیروهای مسلح ترکیه به عفرین، لازم است نخست به اهمیت موقعیت عفرین اشاره شود. کانتون کردی عفرین در شمال غربی سوریه، در حدود ۵۷ کیلومتری شمال شهر حلب و در فاصله حدود ۳۰ کیلومتری مرز ترکیه قرار دارد. این منطقه در حدود ۱۸۰۰ کیلومتر مربع است و با ترکیه از سمت غرب و شمال هم مرز است. همچنین، عفرین که با هاتای و کیلیس ـ استان های هم مرز ترکیه با سوریه ـ هم مرز است، دروازه ای به رشته کوه آمانوس در استان هاتای ترکیه است. نیروهای پ. ی. د. بیشتر منطقه مرزی ترکیه ـ سوریه (۶۵ درصد منطقه هم مرز سوریه ـ ترکیه) را گرفته اند. همچنین، از نظر ترکیه، عفرین از این ظرفیت برخوردار است تا پ. ی. د. از طریق آن به عنوان معبری و با حمایت آمریکا بتواند به دریای مدیترانه که مهم ترین هدف این گروه است، برسد.

در ارتباط با اهدافی که ترکیه از طریق حمله به عفرین به دنبال دستیابی به آنها است، می توان به این موارد اشاره کرد. ترکیه هدف نخست خود را در عملیات عفرین تامین امنیت مرز خود با بیرون راندن ی. پ. گ. از عفرین و سرانجام، منبج در سوریه اعلام کرده است. دوم، آنکارا با نشان دادن قدرت خود قصد دارد تا آمریکا، متحد ناتوی خود را از حمایت از پ. ی. د. بازدارد. سوم، ترکیه به دنبال این است که نقش خود را در مذاکرات مربوط به نظم آینده سوریه افزایش دهد؛ مذاکراتی که ترکیه در آن از ادامه دستورکار تغییر رژیم سوریه دست کشیده و در حال حاضر، به طور عمده هدف آن محدود کردن اهداف کردهای سوریه است. چهارم، ترکیه در سال ۲۰۱۶ نیز دست به یک عملیات میان مرزی با همراهی نیروهای معارض سوری در جرابلس، شمال سوریه زد. این عملیات که تقریباً ۲۰۰۰ کیلومتر از مرز ترکیه را از گروه داعش پاکسازی کرد، هدف دیگر آن نیز بازداشتن ی. پ. گ. از اتصال کانتون های عفرین و کوبانی به یکدیگر بود. اما اتفاقی که در این برهه زمانی منجر به تحریک ترکیه برای حمله به عفرین شد، بیانیه ارتش آمریکا مبنی بر ایجاد یک نیروی مرزی متشکل از ۳۰۰۰۰ نفر با همراهی جنگجویان کرد به منظور تأمین امنیت شمال سوریه بود.

درخصوص پیامدهای حمله ترکیه به عفرین نیز ذکر چند نکته حائز اهمیت است. نخست، این حمله بیانگر اختلاف عمیقی در مورد سوریه میان ترکیه و آمریکا که هر دو هم عضو ناتو و هم از مخالفان دیرین اسد هستند، است. آنکارا بر جلوگیری از تحکیم یک منطقه کردی خودمختار در سوریه متمرکز است، در حالی که آمریکا بر اساس راهبرد جدید خود در مورد سوریه برای کردها نقشی را به عنوان عاملی موثر در رویکرد ضد اسد و ضد داعش خود تعریف کرده است. دوم، این اقدام ترکیه نشان داد که آمریکا نمی تواند اهداف و منافع بازیگران منطقه ای و یا متحدان خود به عنوان مثال، ترکیه را در صحنه سوریه و منطقه نادیده بگیرد. سوم، آمریکا یا باید سیاست خود را در قبال ی. پ. گ. در راستا و همسو با منافع امنیتی ترکیه تغییر دهد و یا این مسأله به تنش های بیشتری میان آنها منجر خواهد شد. چهارم، حمله ترکیه به عفرین اساساً به موقعیت بشار اسد لطمه ای وارد نخواهد کرد. پنجم، عملیات ترکیه موجب شده تا در حال حاضر، امنیت یک منطقه نسبتاً صلح آمیز در سوریه نسبتا بی ثبات شود؛ جایی که غیرنظامیان پناهی را برای خود پیدا کرده اند. چهارم، حمله ترکیه به عفرین می تواند جنگ داخلی هفت ساله سوریه را طولانی تر و پیچیده تر کند. ششم، این عملیات در امتداد مرز ترکیه ـ سوریه می تواند گسترش پیدا کند و به نوعی کشمکش های موجود در جامعه ترکیه را تشدید کند؛ چرا که هم اکنون در ترکیه، برخی از قانون گذاران طرفدار کردها بازداشت شده اند. هفتم، از دیدگاه برخی ناظران، همکاری روسیه با آنکارا در عفرین، فرصتی را ایجاد کرده تا روسیه بتواند وضعیت ادلب را بدون تشدید درگیری های نظامی حل کند. از نقطه نظر برخی ناظران، همان روز که ترکیه عملیات خود را آغاز کرد، رژیم سوریه اعلام کرد که فرودگاه ابوظهور در ادلب، تحت کنترل نیروهای مخالف را بدون هیچ گونه مانعی گرفته بود. از سویی دیگر، ترکیه کارت چانه زنی مهم دیگری را در برابر روسیه دارد: خط لوله گازی «ترکیش استریم»؛ پروژه ای که در سال ۲۰۱۵ شروع شد و چنانچه ساخت این خط لوله گازی بدون هیچ مانعی ادامه یابد، در سال ۲۰۱۹ می تواند تکمیل شود؛ از این لحاظ، لازم است ایران تعاملات ترکیه و روسیه را در صحنه سوریه با دقت رصد کند.

هشتم، عدم حمایت آمریکا از متحدان ی. پ. گ. خود در این عملیات فرصت دیگری را به مسکو داد تا ماهیت غیرواقعی بودن تضمین های امنیتی آمریکا را نشان دهد. نهم، روسیه به عملیات عفرین به عنوان فرصتی برای تعمیق شکاف میان آمریکا و ترکیه نگاه می کند. سربازان ترک و پروکسی های آن به کردهای سوریه که از شرکای اصلی آمریکا در سوریه هستند، حمله کرده اند و بنابراین، این امر فرصتی برای روسیه است. در واقع، این مساله بدین معنا است که ترکیه و آمریکا در مورد سوریه به شدت دچار اختلاف شده اند؛ موضوعی که به مسکو به عنوان یک قدرت میانجی قدرت نفوذ بیشتری را می دهد. دهم، این عملیات احتمال تقابل میان آمریکا و ترکیه را افزایش داده است. اردوغان تهدید به گسترش جنگ به سوی شرق، منبج، شهر تحت اداره کردها را کرده است؛ در منبج سربازان آمریکا در کنار نیروهای دموکراتیک سوریه تحت حمایت آن در حال اقدام و فعالیت هستند.

نکته دیگر آنکه، در راهبرد جدید آمریکا در مورد سوریه حضور آن در سوریه تداوم خواهد یافت؛ آمریکا در این راهبرد اعلام کرده که حضور نظامی آن فقط به ۲۰۰۰ نیرو در سوریه محدود خواهد شد و بنا بر ادعای آمریکا تلاش ها برای جلوگیری از احیای فعالیت های داعش و ثبات سازی در مناطق آزاد شده از این گروه تا حد زیادی با همکاری نیروهای دموکراتیک سوریه که تحت نفوذ قوی کردهای سوری هستند، انجام می شود. از این جهت، برای آمریکا خوشایند نیست که ترکیه همراه با پروکسی های خود یعنی ارتش آزاد سوریه علیه کردهای سوری در عفرین در حال جنگ است. مساله دیگر آنکه، آمریکا در یک وضعیت دشوار قرار گرفته است. از یک سو، حمایت کامل از عملیات ترکیه ائتلاف آن را با کردها تهدید خواهد کرد و از سویی دیگر، محکوم کردن این عملیات روابط آن را با متحد ناتویی اش، ترکیه به خطر خواهد انداخت. از این رو، آمریکا سعی کرده موازنه ظریفی را ایجاد کند. بدین معنا که از یک سو، آمریکا در بیانیه های خود پس از این حمله در عین محکومیت آن بر محدودیت این عملیات تاکید کرده و از ترکیه خواسته است که عملیات آن در شمال سوریه محدود باشد. از سویی دیگر، به نظر می رسد که هر گونه پیشروی عملیات ورای عفرین به ویژه در شهر منبج که در آنجا سربازان آمریکایی مستقر هستند، خط قرمز آمریکا باشد.

در مورد پیامد دیگر این عملیات می بایست به وضعیت کردهای سوریه اشاره کرد. کردهای سوریه گزینه های زیادی را در اختیار ندارند. آمریکایی ها به طرز قدرتمندانه ای و آن طور که کردها انتظار داشتند، از آنها حمایت نکردند. آنها از دست روس ها نیز به علت نشان دادن چراغ سبز به ترکیه در انجام این عملیات عصبانی هستند. بنابراین، آنها در وضعیتی هستند که می بینند هیچ دوستی ندارند. در این میان، باید توجه داشت که روس می خواهند از بحران سوریه به عنوان یک برنده بیرون آیند. بدین دلیل، روس ها در حال گسترش روابط خود با کردهای سوریه هستند و سعی می کنند به عنوان یک میانجی از جانب آنها عمل کنند. بدین دلیل، روس ها آنها را به شرکت در کنگره سوچی دعوت کردند؛ در صورتی که آمریکایی ها کردها را در چارچوب ژنو نگنجانده اند. همچنین، در پیش نویس روسیه برای قانون اساسی جدید سوریه خودمختاری در سطح گسترده ای برای کردها گنجانده شد. اما در حال حاضر، با حمله ترکیه به عفرین، کردهای سوریه از دست روس ها عصبانی هستند و علاقه ای به مشارکت در گفتگوهای ملی سوریه در سوچی در کنار روس ها را ندارند. از سویی دیگر، به نظر می رسد که این مسأله شکافی کوتاه مدت خواهد بود؛ چرا که کردهای روسیه گزینه های زیادی را در اختیار ندارند. آنها می دانند که اگر می خواهند با رژیم سوریه در مورد آینده شان در سوریه چانه زنی و مشارکت داشته باشند، لازم است با روس ها به عنوان نیروی تأثیرگذار بر رژیم سوریه مذاکره داشته باشند.

در مورد آینده عملیات ترکیه علیه عفرین نیز می توان به طور نسبی و احتمالی به این نکات اشاره کرد. از لحاظ نظامی، نخستین مرحله جاری جنگ عفرین را می توان جنگ کوهستانی توصیف کرد. از این لحاظ، گرفتن ارتفاعات کوه بورسایا توسط نیروهای ترکیه و ارتش آزاد سوریه دارای اهمیت استراتژیک زیادی برای آنکارا بوده است؛ چرا که مشرف بر شهر کلیس ترکیه و شهر اعزاز سوریه است. احتمالا دومین مرحله جنگ که ترکیه بدین سمت در حال حرکت است (در صورتی که آنکارا هدف اعلام شده بیرون راندن شبه نظامیان ی. پ. گ. از کل شهرستان عفرین را دنبال کند)، جنگ شهری خواهد بود. اما باید توجه داشت که چنانچه نیروهای زمینی ترکیه در عفرین پیش روند، بحران به طرز اجتناب ناپذیری تشدید خواهد شد. از سویی دیگر، موقعیت جغرافیایی (کوهستانی) منطقه عفرین مزیت بزرگی برای دفاع کنندگان آن محسوب می شود و پیشروی سربازان ترکیه را بسیار کندتر خواهد کرد؛ کما اینکه هنوز ارتش ترکیه بدین دلیل و نیز به علت مقاومت سنگین کردها نتوانسته وارد عفرین شود. همچنین، تلاش ها برای به حداقل رساندن تلفات غیرنظامی و پیدا کردن شبه نظامیانی که به عنوان غیرنظامیان استتار می کنند، عملیات را کند خواهد کرد. بزرگ ترین چالش در زمین، بیرون راندن ی. پ. گ. از مناطق شهری خواهد بود. مین های زمینی، بمب های کنار جاده ای و سیستم های دفاع هوایی قابل حمل که توسط آمریکا فراهم شده اند، چالش های اصلی پیش روی نیروهای ترکیه خواهند بود. دوم، نیروهای بین المللی و منطقه ای تاکنون، همچنان محتاطانه به اقدام نظامی ترکیه واکنش نشان داده اند. در این میان، آمریکا نشان داده که سربازان آن (۲۰۰۰ سرباز آمریکایی) در اطراف شهر سوری منبج در چارچوب همکاری با نیروهای دموکراتیک سوریه علیه داعش باقی خواهند ماند و از آنجا عقب نشینی نخواهند کرد. از این رو، در صورت حمله ترکیه به منبج امکان ایجاد تقابل میان این دو عضو ناتو وجود خواهد داشت. نکته آخر آنکه، شهرستان عفرین تقریباً۸۰۰ هزار نفر غیرنظامی از جمله مردم آواره از سال های نخستین جنگ سوریه را در خود جای داده است. از این رو، حملات هوایی ترکیه می تواند منجر به بحرانی انسانی در این منطقه شود.

فهیمه قربانی، کارشناس مسائل ترکیه