روز گذشته و هم‌زمان با پنجمين روز راهپيمايي «بازگشت» در نوار غزه، محمد بن‌سلمان، وليعهد عربستان سعودي، در اظهارنظري بي‌سابقه اعلام کرد اسرائيلي‌ها نيز مانند فلسطيني‌ها حق دارند در سرزمين خود زندگي کنند. اين گفته بن‌سلمان مي‌تواند به معناي به‌رسميت‌شناخته‌شدن اسرائيل از سوي عربستان باشد؛ مسئله‌اي که در هفت دهه گذشته به نوعي خط قرمز بسياري از کشورهاي عربي منطقه بوده و هست. بن‌سلمان که اين اظهارات را در گفت‌وگو با مجله «آتلانتيک» بيان کرده، همچنين از منافع مشترک کشورش با اسرائيل خبر داده است. از نظر بن‌سلمان، در صورت برقراري صلح، منافع مشترک زيادي ميان عربستان و کشورهاي عضو شوراي همکاري خليج‌فارس و ديگر کشورها ازجمله مصر و اردن وجود دارد.
در شرايطي که عربستان همواره در شوراي همکاري خليج‌فارس نقش رهبري را داشته، به نظر اين اظهارات بن‌سلمان مي‌تواند در ميان‌مدت بر مواضع ديگر کشورهاي عربي نيز در قبال اسرائيل تأثير بگذارد. اين در حالي است که رياض همواره تأکيد داشته هر توافق صلحي با تل‌آويو منوط به عقب‌نشيني اسرائيل از مناطقي است که در جريان جنگ شش‌روزه سال ١٩٦٧ به اشغال رژيم اسرائيل درآمدند. حال مشخص نيست آيا اين اظهارات بن‌سلمان به معناي تجديدنظر در اين موضع ديرينه عربستان سعودي است يا نه. آن‌طور که هلموت کونيگ‌هاوس، رئيس جمعيت اسرائيلي آلمان، به «دويچه‌وله» گفته، اظهارات بن‌سلمان را نمي‌توان نماينده موضع کل حاکميت عربستان دانست. هرچند با توجه به حمايت تمام‌قد ملک سلمان از وليعهد جوان و قلع‌وقمع مخالفان، عملا سکان هدايت عربستان در دستان محمد بن‌سلمان قرار دارد.
سوغات آمريکا
وقتي چند ماه پيش ملک سلمان، پادشاه عربستان، واکنش تندي به موضوع جلوگيري از ورود فلسطينيان به مسجدالاقصي نشان داد، کمتر کسي فکر مي‌کرد وليعهد جوان او در کمتر از يک سال، لب به دفاع از اسرائيل بگشايد؛ آن‌هم در شرايطي که در چند روز گذشته ده‌ها فلسطيني به ضرب گلوله سربازان اسرائيلي کشته و صدها نفر نيز زخمي شده‌اند. در واقع، در شرايطي که رفتار غيرانساني ارتش اسرائيل با فلسطينياني که براي بازگشت به سرزمين‌هاي آبا و اجدادي خود دست به راهپيمايي زده بودند، اسرائيل را در گوشه رينگ قرار داده است، بن‌سلمان در قامت مدافع اسرائيل قد علم کرده و به نظر مي‌کوشد از انزواي اسرائيل به‌عنوان فرصتي براي نزديک‌کردن رياض به تل‌آويو بهره گيرد. هرچند ملک سلمان در ادامه کوشيد با اظهارات خود اندکي فضا را تلطيف کند، اما به‌نظر نمي‌رسد داغ ننگ اين رسوايي به اين زودي‌ها از دامن سعودي‌ها پاک شود. در هر صورت، به‌نظر سفر دوهفته‌اي بن‌سلمان به ايالات متحده و ديدار او با گروه‌هاي يهودي و لابي‌هاي اسرائيلي در اين موضع‌گيري بي‌تأثير نبوده است. استقبال گروه‌هاي طرفدار اسرائيل در آمريکا و آلمان از اظهارات بن‌سلمان به‌خوبي نشان مي‌دهد که بن‌سلمان در زمين اسرائيل بازي مي‌کند. آن‌طور که بن‌سلمان گفته، حالا نگراني عربستان درباره مسئله فلسطين به دغدغه‌هاي مذهبي اين کشور در قبال مسجدالاقصي خلاصه مي‌شود.
منافع يا دشمن مشترک
علاوه بر منافع مشترک، يکي از دلايل نزديکي بن‌سلمان به اسرائيل، وجود دشمن يا دشمنان مشترک است. عربستان مدت‌هاي مديدي است که حزب‌الله را دشمن خود در لبنان و مانعي در برابر گسترش نفوذ خود در اين کشور مي‌داند. ماجراي اعلام استعفای ناگهاني سعد حريري، نخست‌وزير لبنان، در عربستان که سال گذشته به وقوع پيوست، به‌خوبي نشان داد که سعودي‌ها از هيچ اقدامي براي ضربه‌زدن به حزب‌الله دريغ نمي‌کنند. در واقع، آنها با گروگان‌گرفتن حريري، دنبال آن بودند که به ائتلاف ميان حزب «مستقبل» وابسته به خاندان حريري و حزب‌الله ضربه زده و زمينه کنار‌گذاشته‌شدن حزب‌الله از دولت را فراهم آورند. البته نبايد ايران را نيز در معادله نزديکي سعودي‌ها به اسرائيل ناديده گرفت. بدون ترديد يکي از نقاط اشتراک مثلث بن‌سلمان، ترامپ و نتانياهو، دشمني با برجام و ايران است. توافق هسته‌اي ايران با قدرت‌هاي غربي که زمينه حضور مؤثرتر تهران در مناسبات بين‌المللي را فراهم آورد، بيش از هر کشور ديگري موجبات دلخوري تل‌آويو و رياض را فراهم كرده است. در همين رابطه، نوامبر سال گذشته،گاد آيزنکوت، رئيس ستاد کل ارتش رژيم اسرائيل، در گفت‌وگو با يک رسانه سعودي از آمادگي کشورش براي همکاري اطلاعاتي با عربستان سعودي عليه ايران خبر داد.
خيلي دور، خيلي نزديک
هرچند بن‌سلمان روز گذشته به‌طور علنی لب به دفاع از اسرائيل گشود، اما نشانه‌هاي نزديکي عربستان و اسرائيل از ماه‌ها پيش مشهود بود. به‌عنوان مثال، عربستان سال‌ها بود که به هيچ کشوري اجازه نمي‌داد از حريم هوايي‌اش براي پرواز به اسرائيل بهره بگيرد، اما در ماه مارس، رياض به خطوط هوايي هند اجازه پرواز مستقيم ميان دهلي‌نو و تل‌آويو را اعطا کرد. در ادامه نيز ايوب کارا، وزير ارتباطات اسرائيل، از عبدالعزيز الشيخ، مفتي اعظم عربستان، براي سفر به اسرائيل دعوت به عمل آورد. مدتي پيش نيز آويگدور ليبرمن، وزير دفاع اسرائيل، خواستار ايجاد روابط اقتصادي و ديپلماتيک با کشورهاي عربي شد؛ روابطي که طبق گفته او، نه در زير ميز بلکه روي ميز و به صورت علني ايجاد شوند. جالب اينکه به نظر مهم‌ترين گام در نزديکي اسرائيل و عربستان را نيز خود وليعهد جوان برداشته بود. چند ماه پيش بود که رسانه‌هاي عربي و اسرائيلي از سفر مخفيانه يکي از اعضاي خانواده سلطنتي عربستان به اسرائيل خبر دادند. همان زمان يک افسر اطلاعاتي اماراتي، از محمد بن‌سلمان به‌عنوان فرستاده مخفي عربستان نام برد و حالا اظهارات وليعهد جوان مهر تأييدي است بر ادعاي آن افسر اطلاعاتي.
جالب اينکه دنيل شاپيرو، سفير سابق ايالت متحده در تل‌آويو، انتصاب محمد بن سلمان به‌عنوان وليعهد عربستان را به‌حقيقت‌پيوستن رؤياي اسرائيل مي‌داند. همسويي عربستان و اسرائيل به‌ویژه با محوريت ضديت با ايران موضوع تازه‌اي نيست و اسنادي که «ويکي ليکس» مدتي پيش منتشر کرد، نشان مي‌دهد که روند نزديکي تل‌آويو و رياض به سال‌هاي مياني دهه ١٩٩٠ برمي‌گردد که عربستان برخي از شرکت‌هاي مرتبط با اسرائيل را از فهرست تحريم‌هاي خود خارج کرد. در ادامه نيز اين روند عادي‌سازي روابط با اتکای به مناسبات اقتصادي در سال‌هاي ٢٠٠٢ و با ارائه طرح صلحي از سوي رياض و همچنين کاهش سطح تحريم‌ها در سال ٢٠٠٥ قوت گرفت.
جای پاي محکم بن سلمان
هرچند اظهارات بن سلمان در خود رياض نيز با مخالفت‌هاي جدي روبه‌رو خواهد شد؛ اما وليعهد جوان سعودي از مدت‌ها پيش و براي امتناع از بروز چنين مخالفت‌هايي، تمهيدات لازم را انديشيده بود. بن سلمان همين مدتي پيش در يکي از گام‌هاي بلندش به سوي تاج و تخت پادشاهي، اقدام به دستگيري ٤٠ شاهزاده و وزير سعودي کرد. هرچند اين دستگيري‌هاي گسترده به نام طرح مبارزه با فساد صورت گرفته است؛ اما بسياري از تحليلگران آن را اقدام پيش‌دستانه بن سلمان براي از سر راه برداشتن مخالفان احتمالي و بالقوه به‌قدرت‌رسيدن خود مي‌دانند. پيش‌تر از آن نيز بن سلمان با عزل محمد بن نايف از مقام وليعهدي، در عمل رقيب و منتقد اصلي خود را از سر راه کنار زد؛ بنابراين به نظر نمي‌رسد که مواضع بن سلمان در عربستان با مخالفت چنداني مواجه شود. حتي ملک سلمان نيز در اظهارات روز گذشته خود اسمي از بن سلمان به ميان نياورد. ملک سلمان روز گذشته کوشيد در گفت‌وگوي تلفني با دونالد ترامپ با تصريح بر حمايت عربستان از کشور فلسطيني به نحوي مواضع وليعهد جوانش را تعديل کند. پادشاه عربستان در سخنان خود بر حق مشروع فلسطينيان براي داشتن يک کشور مستقل به پايتختي بيت‌المقدس تأکيد کرد. با‌اين‌حال در شرايطي که به نظر بسياري از تحليلگران، ملک سلمان در عمل يک نقش تشريفاتي را ايفا کرده و بن سلمان به صحنه‌گردان اصلي سياست در آل سعود بدل شده است، نمي‌توان درباره موضع رسمي عربستان در قبال اسرائيل قاطعانه اظهار نظر کرد.
- 15
- 2
