نگاهی به توانايی ارتش سعودی برای تغيير حكومت رياض

عربستان شب ناآرامي را پشت‌سر گذاشت. شنیده‌شدن صدای شلیک گلوله از داخل کاخ پادشاهی در ریاض باعث شد تا به‌سرعت شایعاتی در‌خصوص وقوع یک کودتا در رأس قدرت پادشاهی سعودی دهان‌به‌دهان بچرخد. حجم شایعات به‌حدی گسترده بود که عده‌ای از انتقال محمد ‌بن‌سلمان، ولیعهد این کشور، به یک پایگاه نظامی خبر داده بودند. تنها چندساعت بعد بود که پلیس عربستان، تیراندازی به یک پهپاد اسباب‌بازی در کاخ پادشاهی را دلیل وقایع شب گذشته عنوان کرد. خبرنگار «وال‌استریت‌ژورنال» نیز در توییتی نوشت: «هیچ خبری از کودتا در ریاض نیست. یک پهپاد اسباب‌بازی بی‌اندازه به کاخ پادشاهی نزدیک و ساقط شده است»، اما بسیاری بر این باورند که یک پهپاد اسباب‌بازی نمی‌تواند دلیل حجم سنگین تیراندازی در شب گذشته باشد. در ویدئوهای متعددی که از این حادثه در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، صدای توقف‌ناپذیر شلیک به‌خوبی پیداست. با‌این‌حال، آنچه باعث می‌شود سناریوی کودتا رنگ ببازد، این است که به غیر از تیراندازی در قصر پادشاهی هیچ نشانه دیگری از کودتا در ریاض مشاهده نشده است. نه از منع عبورومرور خبری بود، نه از قطع اینترنت و نه از هلیکوپترها و زره‌پوش‌هایی که در سطح یا بر فراز شهر گشت‌زنی کنند. شاید به‌همین‌خاطر بود که با وجود موج اولیه شایعات، فرض کودتا در ریاض به‌سرعت زیر سؤال رفت. 

زمینه‌های کودتا

با‌این‌حال آنچه بیش از ماهیت شایعات ذهن را به خود مشغول می‌کند، دلیل انتشار و پذیرش گسترده چنین شایعاتی از سوی افکار عمومی عربستان و دامن‌زدن به آن است. درواقع، آنچه شنبه‌شب بر کاربران شبکه‌های اجتماعی در این کشور گذشت، نشان می‌دهد که در لایه‌های اجتماعی، هراس از وقوع یک کودتا بسیار قوت گرفته است. به نظر، تحولات داخلی عربستان در ماه‌های اخیر در این مسئله بی‌تأثیر نباشد. درواقع اقدامات ملک سلمان، پادشاه عربستان و ولیعهد جوانش در ماه‌های اخیر تفاوت چندانی با یک کودتا از نوع نرم با هدف قبضه‌کردن کامل قدرت نداشته است. از عزل ناگهانی محمد‌ بن‌نایف، ولیعهد سابق عربستان، تا دستگیری چندین شاهزاده سعودی تحت ‌عنوان طرح ضربتی مبارزه با فساد و برخوردهای شدیدتر با خبرنگاران منتقد همگی نشان از یک کودتای نرم دارد. از نظر برخی تحلیلگران، بن‌سلمان در لوای مبارزه با فساد اقدام به بازداشت رقبای بالقوه خود کرده است. کالین‌ کال، استاد دانشگاه جرج تاون، نیز با اشاره به اینکه اتهام فساد را تقریبا به هر‌کسی در دولت یا بخش تجارت می‌توان وارد کرد، این اقدام سلمان را آخرین گام در راستای قبضه‌کردن قدرت در عربستان‌سعودی می‌داند.

به نظر، بن‌سلمان با تغییر نظام سیاسی عربستان که همواره بر پایه تقسیم قدرت در خانواده سلطنتی و تشکیلات مذهبی عمل کرده است، قصد دارد نظام متمرکزی ایجاد کند که قدرت را در دستان پادشاه متمرکز می‌کند. بدون‌تردید صعود ناگهانی بن‌سلمان به رأس قدرت و اقدامات و تفکرات او نه‌تنها مخالفانی در جامعه سنتی عربستان، بلکه در خود خانواده سلطنتی نیز دارد. همین چالش باعث می‌شود که جامعه عربستان نسبت به وقوع یک کودتا علیه حاکمیت بدبین باشد.  گذشته از مخالفت‌ها با تمرکز قدرت در دستان خانواده سلمان، تشکیلات مذهبی عربستان نیز به‌شدت با اصلاحات اجتماعی به صحنه‌گردانی ولیعهد جوان مخالفند؛ اعطای حق رانندگی به زنان و ورود زنان به ورزشگاه‌ها بدون‌تردید اقداماتی نیست که به مذاق وهابی‌های این کشور خوش بیاید. به اینها باید دیگر بحران‌های اجتماعی از جمله اعتراضات در استان‌های شرقی به اعدام شیخ نمر را نیز اضافه کرد. از دیگر سو، کاهش قیمت نفت و هزینه‌کرد هنگفت سعودی‌ها در جنگ یمن باعث شده تا این کشور با کسری بودجه چشمگیری مواجه شده و میزان فقر ‌نسبی در این کشور افزایش يابد. هرچند این مسائل الزاما نمی‌تواند به معنای سرنگونی آل‌سعود باشد، اما می‌تواند با تضعیف پایگاه مردمی، زمینه را برای همراهی مردم با یک کودتا فراهم کند؛ به‌خصوص اگر این کودتا نیز مانند کودتای ۱۹۵۲ مصر، به بازتوزیع ثروت در این کشور نفت‌خیز بینجامد. 

زیاده‌خواهی ارتش

با‌این‌حال، آنچه تا‌کنون گفته شد را تنها می‌توان عوامل تسهیل‌کننده کودتا دانست. درواقع تا زمانی که ارتش سعودی این انگیزه را پیدا نکند، هیچ‌کدام از عوامل بالا نمی‌توانند موجب بروز یک کودتا علیه آل‌سعود شوند. با ‌توجه به جایگاه اجتماعی و اقتصادی نظامیان در عربستان باید وقوع هرگونه کودتا را منتفی دانست، اما مسئله به این سادگی‌ها نیست. آن‌طور که حشام شفیق در مقاله‌ای با عنوان «چرا کودتای نظامی در عربستان ممکن است؟» استدلال می‌کند، هرچند نظامیان عربستانی از رفاه مالی و جایگاه اجتماعی ممتازی برخوردارند، اما این وضعیت را در قیاس با همتایان سیاسی‌شان اصلا قابل‌قبول نمی‌دانند. از نظر نظامیان، سهم آنها از قدرت و ثروت کشور بسیار ناچیز است و همین زیاده‌خواهی آنها که در میان نظامیان کم‌سابقه نیز نیست، می‌تواند آنها را با هدف کسب ثروت و قدرت بیشتر به سوی تصمیم برای انجام کودتا سوق دهد. در پایان باید گفت، هرچند تاکنون صدای اعتراضی از ارتش و نظامیان سعودی شنیده نشده، اما تغییرات ناگهانی اخیر در فرماندهان رده‌بالای ارتش عربستان به دستور ملک سلمان، می‌تواند نشان از برخی مسائل پشت‌پرده داشته باشد که بر هراس امکان وقوع کودتا در این کشور دامن می‌زند.  با‌این‌حال، برخی تحلیلگران، احتمال وقوع کودتای نظامی در عربستان را بسیار ضعیف ارزیابی کرده و برای آن دلایل مختلفی می‌آورند. برخی کارشناسان، فقدان وقوع کودتای نظامی در عربستان در دهه‌های اخیر را توجیهی می‌دانند برای نامحتمل‌بودن  یک کودتای نظامی در آینده. ناگفته نماند که آخرین کودتای نظامی در این کشور حدود ۵۰ سال پیش به وقوع پیوست. عده‌ای نیز به شرایط جغرافیایی عربستان تکیه می‌کنند. از نظر این گروه، فاصله زیاد میان سه شهر اصلی عربستان، کار را برای تسخیر قدرت سخت می‌کند، اما شاید اصلی‌ترین مانع در برابر کودتای نظامی را باید فقدان فرماندهی واحد و متمرکز نیروهای نظامی و امنیتی عربستان دانست. درواقع، بخش‌های مختلف نیروهای نظامی و امنیتی عربستان تحت فرماندهی اعضاي مختلف خانواده سلطنتی بوده و همین امر کار طرح‌ریزی یک کودتا را برای طراحان آن بسیار سخت و دشوار می‌کند. 

هادی آذری