ردپای خاطرات گمشده«آیت‌الله‌کاشانی»در خانه سوت‌وکور پامنار

خیابان پامنار تهران خانه‌ای را در خود جا داده که نه تابلویی دارد نه راهنمایی. خانه‌ای که روزی از محمدرضا شاه گرفته تا نخست وزیرها و روشنفکرها رفت و آمدی به آن داشتند. خانه‌ای که محمد مصدق را چندین بار به خود دیده بود و کتاب‌های تاریخی هم درباره نقش آن در تحولات آن سال‌ها نوشته‌اند. خانه «آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی»

محلی ها می‌گفتند «شیر پامنار» بود، می‌گفتند ما پامناری‌ها بالا و پایین زیاده دیده‌ایم اما روزهایی که «کله‌گنده‌ها» می آمدند خانه «آقا» اینجا هیاهویی بود. ۲۸ مرداد که غلغله بود؛ همان روزی که شعبان بی مخ و دار و دسته اش ریختند خانه او برای رعب و وحشت. محلی ها نجاتش دادند. «آیت الله» روی دستشان بود. نگذاشتند یک سنگ هم به سر «آقا» بخورد. 

پامنار آن زمان هنوز سنگفرش نبود اما این خیابان قدیمی تهران خاطره ها دارد از روزهای سرنوشت ساز این مملکت. روزهایی که «آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی» ظهرها که می شد شال و کلاه می کرد برود مسجد «آقا بهرام» پیش‌نمازی کند برای هم محله ای هایش و شب ها جلسات روضه اش را به تریبونی برای دفاع از ملی شدن صنعت نفت بدل می کرد.

پامنار گنجینه آن روزها است؛ روزهایی که از محمدرضا شاه پهلوی گرفته تا محمد مصدق نخست وزیر آن روزهای ایران پا به این خیابان می گذاشتند تا بروند خانه کاشانی. یکی برای منصرف کردن او از قیام نفتی و دیگری برای همراهی با او تا به ثمر برسانند آرزوی چندین صد ساله مردم کشورشان را.

کاشانی مهره بود

می گویم از او خاطره بگو؛ لبخند که می زند یعنی بنشین. بنشین روی صندلی این مغازه بیش از ۵۰ ساله و شروع می شود خاطرات حاجی رمضانی ۷۸ ساله ای که مانند خیلی از پامناری ها آیت الله کاشانی برایش آیت الله نیست «آقا» است؛ «هزار دفعه او را دیده بودم. یک روز مامورها آمدند «آقا» را بگیرند. آقا بالا بود. خانه اش ۵ تا پله می خورد می رفت بالا. یک مشتی علی هم بود که چایی می داد. چون مرتب دور و بر آقا آدم بود. ۷ نفری داخل خانه بودند که پدر من هم آنجا بود. مامورها به او گفتند ما مامور و معذوریم و شما با ما باید بیایید. آقا می گوید من بروم پایین وضو بگیرم و برگردم. پدرم تعریف می کرد که مامورها هرچقدر صبر می کنند می بینند که از آقا خبری نیست. تا اینکه می روند در را می شکنند و می بینند آقا رفته است. گویی ایشان از دریچه کوچکی که می رسید به مسجد هندی ها خارج شده بود.»

«کاشانی مهره بود» سرش را پایین انداخته و این را می گوید؛ «مردم خیلی آقا را دوست داشتند. برایش احترام قائل بودند. یک دانه موی کاشانی در تن بسیاری از کسانی که آن زمان ادعای انقلابی گری می کردند نبود.»

روایتی عینی از ۲۸ مرداد

۲۸ مرداد را هم خوب به خاطر دارد. روزی که به گفته خودش جنازه ها فوج فوج روی دست مردم جابه جا می شد، «۲۸ مرداد اینجا خیلی شلوغ بود. مردم از خیابان سی تیر و بهارستان رسیده بودند به پامنار. می گفتند شعبان بی مخ می خواهد به منزل کاشانی بیاید. شعبان بی مخ وقتی به خانه کاشانی رسید رفت بالای پله ها که بالای سر اتاق آقا بود. چون او با شاه بود مردمی که در حیاط خانه کاشانی جمع شده بودند به او سنگ می زدند و او هم جاخالی می داد و میگفت: «مگسا شاه دارن ما هم شاه میخوایم!» من آن زمان جوان بودم اما خوب این صحنه را یادم هست. من هم آن روز در حیاط خانه آقا ایستاده بودم.»

می رود به ۵۰ سال پیش. آن زمانی که پدرش اینجا کفاشی داشت و سری بود برای خودش در میان پامنار نشین ها. پدری که «رفیق جینگ» آیت الله بود؛ «مثلا آقا می خواست برود مسجد مجد می آمد به پدرم می گفت حاج غلامعلی! به من دو تومن بده بروم مسجد و برگردم. آن زمان همه با هم یکی بودند. مثل الان نبود. او سهم امام هم قبول نمی کرد. کاشانی خیلی کاردرست بود.»

خانه ما همین جا بود. یک روز سر کوچه ایستاده بودم که دیدم یک جاگوار مشکی وارد پامنار شد. نگاه کردم دیدم محمدرضا شاه است که داشت به سمت خانه آیت الله کاشانی می رفت. من هم مثل فشنگ دویدم و با چندتا از بچه ها وارد حیاط خانه آقا شدیم. یک ساعت بعد دیدیم که حسین کبابی برای آقا و مهمانانش کباب برد. بعدا حسین کبابی این را برای پدرم تعریف کرده بود که شاه چندبار گفته بود که کاشانی اینجا زندگی می کند!»

ادامه می دهد: «درباره آقا آن زمان می گفتند که زیر عمامه اش مارک انگلیس دارد! اما خودش همیشه می گفت من از کسی که این حرف ها را بزند نمی گذرم.»

روز فوت «آقا» قیامت بود

اینجا بورس انواع فلزات است؛ یونولیت، پلاستوفوم، طلق. دنبال کسبه قدیمی گشتن در خیابان پامنار دیگر سخت شده است. همه رفته اند؛ این را آقای نواحیِ ۷۵ ساله می گوید. لم داده زیر سایه درخت توت روی صندلی اش. او هم موقعِ رفتن به سراغ آن روزها به نام «آیت الله» که می رسد می گوید زندگی «آقا» خیلی ساده بود. انگار نه انگار اینهمه وزیر و وکیل به خانه اش می آمدند و می رفتند. عیدهای فطر و قربان و غدیر که می شد که طَبق طبق از میدان میوه و تره بار برایش میوه می فرستادند.

ادامه می دهد: «مردم او را خیلی دوست داشتند. هر مراسمی که می شد همه به خانه او می رفتند. روزهای آخر که دیگر مصدق را هم گرفته بودند و تبعید شده بود، آقا هم خیلی تنها بود. یادم هست که چندباری او را در همین خیابان دیدم که بقچه اش را زیر بغل زده بود و عازم گرمابه بود؛ تک و تنها.» و در آخر: «وقتی که فوت شد مردم او را روی دست تا خود شاه عبدالعظیم بدرقه کردند. قیامتی بود.»

او البته به آیت الله در ماجرای کودتا انتقاد هم دارد و می گوید کاش آقا مصدق را تنها نمی گذاشت.

خیلی به غریبی افتاد؛ همه‌اش تقصیر انگلیس بود

می گویند دنبال یادی از «آقا»یی؟ برو سراغ حاجی کاظمی. حاجی کاظمی که حالا نزدیک ۸۰ سال سن دارد و خوب به خاطر دارد آن روزهایی را که به همراه پدرش در بسیاری از جلسات آیت الله کاشانی با محلی ها و سیاسی ها شرکت کرده بود.

«حاجی! سراغ کاشانی را از هرکسی که می گیرم همه راه ها به شما ختم می شود. برایم بگو».

گفت: می گویم. و گفت؛ «پامنار آن موقع ها پامنار پرهیاهویی بود. به قول ما می گفت لیان شامپویی بود برای خودش. حوادث سیاسی و اجتماعی اینجا پر بود. مسائل سیاسی اینجا به آیت الله کاشانی مربوط بود. آن موقع که ماجرای ملی شدن صنعت نفت بود آقا خیلی کارها می کرد. او خیلی به مصدق هشدار می داد که کودتایی در راه است اما مصدق به او گوش نمی داد.»

ادامه می دهد: «او شخصیتی فوق العاده بود و از لحاظ سیاسی موقعیتی بالا داشت اما بسیار افتاده بود. همه می توانستند با او ارتباط بگیرند. مردم خیلی او را دوست داشتند، وقتی از لبنان برگشت ماشینش را روی دست بلند کردند.»

«خیلی به غریبی افتاد» حاجی کاظمی با افسوس می گوید نافهمی و خودخواهی مردم او را دچار این غریبی کرد. تمام این کارها هم از گور انگلیس بلند می شد. خیلی ها هنوز آقا را نمی شناسند او هنوز ناشناخته است.

روزهای پرهیاهوی یک خانه

«آن مسجد را می‌بینی؟ همان‌جا است. اما چه فایده؟ دیگر خانه‌ای در کار نیست. خراب شد. تمام شد. حیف از آن خانه. حیف.» خانه کاشانی را می‌گویند؛ خانه ای پشت مسجد. همان مسجدی که آیت الله کاشانی دستور مرمتش را داد تا موقع نماز که شد برود پیش نمازی کند برای مردم محله ای که زمانی مرادشان بود. مسجد آقا بهرام. یکنوشته کوچک حالا نام آیت الله را زنده نگه داشته است: «به همت آیت الله کاشانی مرمت شد.» داخلش اما کوچک و بی تکلف است. شباهتی ندارد به مسجدهای بزرگی که آن سال ها نطق های انقلابی به خود می دید.

اما حالا دیگر هرچه چشم بیندازی نشانی از این خانه نیست که نیست. نه تابلویی دارد نه راهنمایی. خانه خالی است. خانه ای که روزی از محمدرضا شاه گرفته تا نخست وزیرها و روشنفکرها رفت و آمدی به آن داشتند. خانه ای که محمد مصدق را چندین بار به خود دیده بود. کتاب های تاریخی هم درباره نقش این خانه در تحولات آن سال ها نوشته اند.

« پسرانش یک ساختمان داخلش ساختند اما همانطور رها شد به امان خدا» حاجی کاظمی این را می گوید. «می خواهند دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله کاشانی را اینجا راه بیندازند که دیگر خبری نشد. اگر به این خانه رسیدگی می شد شاید گردشگرهای زیادی می آمدند و می رفتند و این خانه اینقدر غریب نمی ماند.»

این خانه گرچه مانند خانه تاریخی آیت الله کاشانی در خیابان ۱۵ خرداد شرقی واقع در بازارچه نایب السلطنه ثبت ملی نشده است اما داستان ها دارد برای خودش. از حمله شعبان بی مخ به آن تا روزی که به گفته حاجی کاظمی توده ای ها به داخل آن نارنجک پرتاب کردند؛« آن روزی که در خانه آقا نارنجک انداختند که اتفاقا در فیلم معمای شاه هم نشان داد. توده ای ها و ملی مذهبی ها ریختند خانه آقا. آن روز روضه بود و خود آقا هم در حال سخنرانی بود وقتی به خانه حمله شد آقا را به داخل خانه بردند. اینجا زمانی مثل جماران بود. شخصیت های بزرگی اینجا رفت و آمد داشتند. من خودم چندبار دکتر شایگان و دکتر بقایی را دیدم که به خانه او آمدند. پدرم به خاطر آقا مغازه اش در لاله زار را فروخت و آمد پامنار که کنار آقا باشد. من هم بچه بودم اما همه جا همراه او بودم.»

داخل خانه دید ندارد اما حاجی کاظمی راه را بلد است. پله های کناری خانه آیت الله کاشانی یک راست می رسد به پشت بام کناری خانه او. خانه ای دو طبقه در سمت چپ، حوضی بزرگ و گرد میان حیاط و روبرو ساختمانی جدید که نیمه کاره رها شده. این‌ها همه آن چیزی است که از این خانه پرسر و صدا باقی مانده است. درخت هایش هنوز سرپایند اما علف های هرز همه جا را گرفته اند. بی سر و صدا. سوت و کور. انگار این صدای آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی است که هنوز هم در تمام گوشه و کنار این خانه می‌پیچید: «سگ‌های انگلیسی! از کشور ما خارج شوید و نفت ما را رها کنید...»