صد و دهمین سالگرد انقلاب مشروطه؛ نهضت ناتمام

همایش «یکصد و دهمین سالگرد انقلاب مشروطه در آذربایجان به روایت اسناد» روز دوشنبه دوم بهمن ماه ۱۳۹۶ در سالن همایش‌های آرشیو ملی ایران برگزار شد. این همایش به همت انجمن ایرانی تاریخ و با مشارکت موسسه تاریخ و فرهنگ دیار کهن، مجمع هماهنگی مراکز تاریخ‌پژوهی و بانک‌های اسنادی ایران (مهتاب)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی و پژوهشکده اسناد برگزار شد و طی آن شماری از پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه تاریخ به ایراد سخنرانی پرداختند.

دکتر شهرام یوسفی‌فر، معاون اسناد ملی سازمان اسناد و کتابخانه ملی در آغاز همایش ضمن خوشامدگویی به حاضران بر لزوم بازخوانی مشروطه و برگزاری برنامه‌هایی از این دست اشاره کرد. وی گفت: «بحث مشروطیت درایران با آنکه ۱۱۰ سال از آن گذشته اما موضوعی است که به‌طور دائم به آن مراجعه شده و می‌شود و به نظر می‌رسد که بازخوانی آن هیچ‌گاه ضرورت خود را از دست نداده است.

اگر این تجربه تاریخی را به مثابه یکی از مهم‌ترین تجربیات تاریخی ما ایرانیان در این دوره پرتلاطم در یکصدسال اخیر در نظر بگیریم، افزون بر مباحثی که در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‌توان از آن یاد کرد همچنان می‌طلبد نگاه دوباره‌ای به آن داشته باشیم.» وی یکی از ضرورت‌ها در این زمینه را پرداختن به بحث اسناد دانست و اینکه چرا که دانش و آگاهی در جامعه ایران بر حافظه و روش شنیداری متکی است که این امر مانع از توجه به متن و سند در طول تاریخ شده است.

یوسفی‌فر با اشاره به موضوع این همایش آن را دستمایه‌ای برای نگاه به اسناد جدیدی که تازه به دست آمده از یکسو و بازخوانی اسناد گذشته برای تفسیر جدید از سوی دیگر دانست. به اعتقاد وی «درحال‌حاضر آن میزان از اسناد و مدارک در مدت اخیر در رابطه با مشروطه به‌دست آمده است که ایجاب می‌کند نگاه دوباره‌ای به مشروطه داشته باشیم. بخشی از این اسناد در رابطه بازندگی روزمره مردم در دوره مشروطه و طرز زندگی و معیشت آنها است. مباحثی چون امنیت و ناامنی و موضوعات مربوط بهاخلاق اجتماعی یا مسائل اقتصادی در این اسناد بازتاب گسترده داشته است.» وی با اشاره به گروه‌های دست‌اندرکار این برنامه، در انجام این مهم نقش تمامی مراکز اسنادی و تاریخ‌پژوهی را برجسته دانست و در پایان خاطرنشان کرد که همچنان در زمینه مشروطیت اسناد منتشر نشده وجود دارد و از این رهگذر بر لزوم بازخوانی و بازنگری مباحث مربوط به مشروطیت تاکید داشت.

در ادامه دکتر علی ططری، رئیس سازمان اسناد و مدیر مرکز پژوهش کتابخانه مجلس شورای اسلامی و دبیر علمی همایش ضمن خیر مقدم و تشکر از دست اندرکاران نشست، گزارشی از روند شکل‌گیری این برنامه ارائه داد. ططری برگزاری این برنامه را نتیجه پیشنهادی دانست که در سال گذشته به مجموعه اسنادی مهتاب ارائه کرده بود و در توضیح آن افزود: «به این منظور مقرر شد که به مناسبت صد و دهمین سال بزرگداشت جنبش مشروطه در اصفهان، گیلان و آذربایجان برنامه‌هایی برگزار شود که خوشبختانه برنامه اصفهان چند ماه پیش برگزار شد و طی مذاکرات صورت گرفته قرار بود که این برنامه نیز در تبریز برگزار شود؛ اما به دلایلی امکان‌پذیر نشد. همچنین برنامه گیلان به سبب حجم کاری که ما داشتیم کنسل و به زمان دیگری موکول شد.»

رئیس سازمان اسناد و کتابخانه مجلس با اشاره به اهمیت جنبش مشروطه به وسعت اسنادی که همچنان در دسترس پژوهشگران قرار نگرفته است و حتی بخش‌هایی از آن در خارج از کشور قرار دارد، اشاره کرد. وی افزود: «در مورد بسیاری از امور همچنان نمی‌توان با قطعیت سخن گفت. یکی از اهداف برگزاری این نشست‌ها بازخوانی اسناد جدید است. به علاوه تصمیم بر این بود که نوعی پویایی در شهرستان‌ها اتفاق بیفتد و تمرکز از تهران برداشته شود. همچنین برقراری ارتباط میان گروه‌های آموزشی دیگر در حوزه علوم انسانی مانند جامعه‌شناسی، علوم سیاسی و حقوق از جمله دیگر اهداف این برنامه بود.» ططری رویکرد جدید به مشروطه را از دیگر اهداف این برنامه دانست و به تلاشی در حاشیه همین برنامه به منظور معرفی و رونمایی از جدیدترین کتاب‌های موجود در این حوزه اشاره کرد.

وی در پایان به کوشش‌های صورت گرفته به منظور انتشار اسناد در آرشیو مجلس اشاره کرد و گفت: «در سال‌های گذشته در حوزه مشروطه آذربایجان مجموعه اسناد مغفول مانده منتشر شده است. از جمله «اسناد فرقه دموکرات سراب»، «اسناد تحولات غرب آذربایجان»، «اسناد فرقه دموکرات آذربایجان» با کوشش دکتر هادی هاشمیان و همچنین گزیده «اسناد انجمن‌های ایالتی و ولایتی» را منتشر کردیم. در مجموعه آرشیو مجلس هنوز اسنادی از آذربایجان وجود دارد که تلاش می‌کنیم به زودی تمامی آنها منتشر شود تا از رهگذر آن پژوهش‌های جدیدی صورت گیرد و مطالعات در این زمینه از حالت تکرار خارج شود.» نخستین سخنران علمی این نشست دکتر موسی غنی‌نژاد، استاد اقتصاد بود که پژوهش‌های متعددی را در حوزه اقتصاد ایران در دوره مشروطه انجام داده است. از جمله کتاب اقتصاد و دولت در ایران که تحقیقی درباره ریشه‌ها و علل تداوم اقتصاد دولتی در ایران است.

تداوم مشروطه در ایران

دکتر غنی‌نژاد در ابتدای سخنان خود مشروطه را در تاریخ ایران ناتمام دانست و به لزوم بازخوانی و مطالعه آن در ابعاد مختلف اشاره کرد. وی با یادآوری آنکه سخنان وی عمدتا جنبه تحلیلی دارد و نه اسنادی بحث خود را متکی به پژوهش‌هایی دانست که پیش‌تر توسط محققان این حوزه صورت گرفته است. وی دو گرایش کلی را در جریان مشروطه شناسایی کرد و سخنرانی خود را پیرامون آن سامان داد. نخست گرایش اصلاح‌طلبانه که به آن محافظه‌کارانه یا اعتدالی نیز می‌گفتند و گرایش دوم، گرایش رادیکال یا افراطی در داخل نهضت مشروطه که هر دو به لحاظ اقتصادی بسیار تاثیرگذار بوده‌اند. غنی‌نژاد تصریح کرد:گروه اول در درون قدرت سیاسی یا نزدیک به آنها بودند، ولی گرایش دوم عمدتا شامل مبارزانی از جامعه مدنی می‌شدند که خواستار تحولات عمیق‌تر و رادیکال بودند. اگرچه به‌نظر می‌رسد چندان آگاهی و اشرافی به آنچه می‌خواستند نیز نداشتند.

دکتر غنی‌نژاد در ادامه با روشن کردن ویژگی‌های هریک از این دو گروه، کوشش کرد جایگاه آنها را در تحولات کشور مورد ارزیابی قرار دهد. وی با اشاره به شماری از نمایندگان این گروه‌‌ها نگاه آنان به روندهای مختلف از جمله نوع بینش اقتصادی‌شان را واکاوی کرد. وی مشروطه را یک جنبش یا نهضت نامید نه انقلاب و این امر را فضیلت این جریان دانست که برخی از جمله شماری ازنمایندگان مجلس می‌کوشیدند آن را به سوی انقلاب رهنمون کنند.

این گروه که همان جریان رادیکال را شامل می‌شد عمدتا دارای گرایشات چپ بودند و بر این باور بودند که خواسته‌های اولیه مشروطه اگرچه لازم بود اما کافی نبود. الغای نظام ارباب و رعیتی و الغای مالکیت خصوصی از جمله مواردی بود که توسط این گروه دنبال می‌شد. به عقیده دکتر غنی‌نژاد همین جریان افراطی نقش مهمی در منحرف کردن اهداف مشروطه داشتند و موجب عدم التزام امور می‌شدند. وی در پایان با بیان مسائلی که از درون جنبش مشروطه برخاست و در تاریخ ایران امتداد یافت، نظیر حاکمیت قانون و موضوع مالکیت خصوصی، مشروطیت را مساله امروز جامعه ایران دانست.

سرگذشت یک مطبعه

دکتر رحیم رئیس‌نیا، استاد پیشکسوت تاریخ و مورخی که عمده پژوهش‌های وی بر آذربایجان متمرکز است، سخنران دوم این برنامه بود. عنوان سخنرانی دکتر رئیس‌نیا «سعید سلماسی و سرگذشت و سرنوشت یک مطبعه با استناد به مطبوعات چاپ تبریز عصر مشروطه» بود. وی با معرفی سعید خلیل‌زاده سلماسی، نقش او را در جریان روشنگری در تبریز مورد بررسی قرار داد و گفت: این شخص حدود ۱۳۰ سال پیش در سلماس به دنیا آمد و به‌واسطه شغل پدر که بازرگان بود به قفقاز رفت و در آنجا با محافل روشنفکری آن سامان ارتباط برقرار کرده بود و در کنار برخی از روشنفکران چپگرا در موسسه معتبر «برادران اروج‌اف» به کار پرداخت.

این درحالی بود که وی از تمکن مالی لازم برخوردار بود و نیازی به کارگری نداشت، بلکه او با استفاده از مناسبات دوستی خود با برادران اروج‌اف برای آشنایی با طرز کار دستگاه‌ها و کم و کیف انتشار کتاب و مطبوعات در آنجا کارآموزی می‌کرده است. پس از یک سال حضور در باکو، به روسیه رفت و در آنجا به سیاحت پرداخت. در بازگشت با خود چاپخانه‌ای به تبریز آورد و نام آن چاپخانه «صراط مستقیم» گذاشته شد که بعدها به نام «ترقی» و «امید ترقی» تغییر نام داد. مژده آوردن این چاپخانه در شماره یازده روزنامه «مجاهد» به جامعه روشنفکری شهر داده شد. به گفته رئیس‌نیا، این مطبعه بعدها در دوره استبداد صغیر پس از ۹ ماه فعالیت مستمر و انتشار روزنامه غارت شد و سعید سلماسی بیست و یک‌ساله در جریان مبارزات مشروطه تبریز جان خود را از دست داد....

مجاهدان آذربایجان

سیروان خسروزاده سخنران بعدی این نشست، سخنرانی خود را به مجاهدان آذربایجان اختصاص داد و عملکرد این جمعیت را طی حضور قوای عثمانی در آذربایجان ارزیابی کرد.... به اعتقاد خسروزاده «در سال‌های انقلاب مشروطه مجاهدان چون تحت فشار استبداد داخلی و ارتجاع خارجی بودند، همدل و هم‌رای بودند ولی در خلال سال‌های جنگ جهانی اول فضا تغییر می‌کند و مجاهدان ماهیت حقیقی که متنوع بود را از خود نشان می‌دهند. بخشی از این گروه در صف عثمانی با روسیه مبارزه می‌کنند و گروه دیگر حاضر به مبارزه تحت بیرق یک قوای بیگانه یعنی عثمانی نشدند و به تهران آمدند. این طیف تحت سرپرستی امیرحشمت به وطن‌پرستان شهرت یافتند. گروه اول تحت رهبری شخصی به نام مجدالسلطنه افشار ارومیه‌ای خود به دو دسته تقسیم می‌شدند گروهی که اتحاد اسلام و سرزمین‌های اسلامی را  باور داشتند و گروه دوم زیر عنوان همین ایده می‌کوشیدند با غارت سرزمین‌های مختلف سرمایه‌ای برای دوران بعد از جنگ گردآورند، به‌خصوص که روس‌ها دارایی‌های این افراد را غارت کرده بودند...

به این ترتیب ماهیت بخشی از مجاهدان مشروطه‌خواه حتی در سال‌های نخست انقلاب مشروطه هم یکدست و یکپارچه نبود و در همان زمان هم میان هزاران مجاهد مسلحی که بخش اعظم آنها از دانش و آموزش فکری و سیاسی بی‌بهره بودند، گرایش به سوءاستفاده از قدرت و اقداماتی چون رفتار مستبدانه و رشوه‌گیری و باج‌گیری وجود داشت؛ اما به‌دلیل فضای انقلابی حاکم و رهبری صحیح این گرایش‌ها تحت‌الشعاع مبارزه با استبداد داخلی و ارتجاع خارجی قرار گرفت و چندان از قوه به فعل در نیامد. در خلال سال‌های جنگ جهانی اول و دو بار حضور چندماهه مجاهدان در آذربایجان وضعیت متحول شد و آنها ماهیت واقعی خود را نمایان ساختند و در سه طیف تقسیم شدند. معلوم نیست هر یک از این طیف‌ها در برگیرنده چه تعداد از مجاهدان بود؛ اما به نظر می‌رسد بخش اعظم مجاهدان یا با انگیزه جهاد و شعار اتحاد اسلام یا با هدف غارت و تاراج و مال‌اندوزی در کنار عثمانی‌ها ماندند و دوشادوش آنان جنگیدند.»

دو اشاره کوتاه

مهندس کامران صفامنش، سخنران دیگر این برنامه بود که با توجه به رشته تحصیلی خود یعنی معماری شماری از نقشه‌های مربوط به دوره مشروطه در تبریز را بازسازی کرده و کوشیده بود نقش عامل جغرافیا را در جریان مبارزات نهضت مشروطه در تبریز نشان دهد و نقشه‌ها را به‌عنوان یکی از اسناد معتبر در مطالعات تاریخی معرفی کند. دکتر توران طولابی، عضو هیات علمی دانشگاهلرستان آخرین سخنران این همایش بود. وی سخن خود را به بررسی تفاوت‌های سرنوشت مشروطیت در آذربایجان با دیگر مناطق ایران اختصاص داد و با در نظر گرفتن روزنامه‌نگاری به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین کنش‌های مشروطه‌طلبان آذربایجان که به داخل و خارج از مرزهای ایران نیز سرایت کرد، آن را عاملی در انتشار و حفظ دستاوردهای انقلاب مشروطه دانست.