افزایش سیل و خشکسالی در ایران

«اگر چیزی که من می‌دانم را شما می‌دانستید، چه کار می‌کردید، آیا آن را اعلام می‌کردید یا نه؟ فرض کنید یک شهاب سنگ بسیار بزرگ  در راه برخورد با کره زمین است، این دقیقا مشابه همان چیزی است که الان با آن روبرو شده‌ایم حالا ما هیچ کاری برای انحراف این شهاب سنگ انجام نمی‌دهیم، با این وجود که هر چقدر بیشتر صبر کنیم باید هزینه بیشتری بپردازیم.»

این بخشی از سخنرانی جیمز هانسن پدر تغییراقلیم جهان درباره وضعیتی است که اکنون کره زمین با آن روبرو شده است و پیامدهای شدیدی برای همه دارد، او بارها روبروی کاخ سفید به علت اعتراض درباره پیامدهای خطرناک تغییراقلیم بازداشت شده است.

 این پدیده‌ را که انسان‌ها با افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای به وجود آورده‌اند وضعیت اقلیمی و زیست‌محیطی کشورهای مختلف را در آینده مبهم کرده است، ایران از کشورهایی است که در صورت برخورد شهاب سنگ تغییراقلیم آسیب شدیدی می‌بیند.

شاید سرنوشت سرزمینمان تا پایان قرن این چنین باشد؛ دمای اهواز به ۵۷ درجه رسیده است، ارتفاع آب‌ها در جنوب کشور به قدری بالا رفته‌اند که مردم هر روز از زیر آب رفتن جزیره‌ خود وحشت دارند، دیگر مثل گذشته آتش‌سوزی در جنگل‌های زاگرس اتفاق نادری نیست، سیل‌ها در شمال به شدت افزایش پیدا کرده است، میزان منابع آب ایران از شرایط بحرانی هم بدتر شده است و ...

برای رسیدن به چنین سرنوشتی کافی است یکی از ۴ سناریو اصلی محققان درباره آینده کره‌زمین با تغییراقلیم به واقعیت تبدیل شود و برنامه های کشور ما برای چنین اتفاقاتی سازگار نشده باشد.

چه بر سر سیاره مان آورده‌ایم؟

یکی از دلایل وجود حیات روی کره زمین، وجود میزان مناسبی از گازهای گلخانه‌ای در جو آن است، چون وجود میزان مناسبی از این گازها دمای کره زمین را اندازه مشخصی نگه داشته است ولی در همه سیارات شرایط به این شکل نیست.

برای مثال وجود میزان زیادی از گازهای گلخانه‌ای در سیاره زهره دمای آن را ۴۵۵ درجه سلسیوس رسانده و حیات را روی این سیاره غیرممکن کرده است. اکنون شرایط کره زمین هم برای ادامه زندگی بشر روز به روز سخت‌تر می‌شود، از بعد از انقلاب صنعتی انسان‌ها با استفاده بیشتر از خودروها، وسایل الکترونیکی و... انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را افزایش دادند.

اکنون دمای سیاره ما حدود ۱.۲ درجه نسبت به انقلاب صنعتی (۱۸۵۰-۱۹۰۰) افزایش پیدا کرده است. این افزایش ۱ درجه‌ای آسیب‌های زیادی هم به زمین وارد کرده است؛ افزایش خشکسالی‌ها، سیل‌ها، گرد و غبار و ...

این شرایط در کشور خشکی مثل ایران بدتر هم هست، از سال ۱۹۸۰ تاکنون دمای کشورمان حدود ۱.۵ درجه سلسیوس افزایش پیدا کرده است.

وضعیت دمای کره زمین در آینده چگونه می‌شود؟

این روند افزایش دمای کره زمین، همچنان ادامه دارد و به نظر می‌رسد شدیدتر هم می‌شود. ۴ سناریو مختلف برای دمای کره زمین در آینده وجود دارد که متناسب با سناریوهای انتشار گازهای گلخانه‌ای است، در واقع کشورهای مختلفی در توافقنامه پاریس متعهد شدند که میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را کاهش دهند، بر این اساس چند سناریو مختلف برای میزان انتشار گازها وجود دارند که به این شکل است:

علیرضا مساح بوانی، دانشیار دانشگاه تهران و مسئول بخش آسیب‌پذیری و انطباق تغییراقلیم در گزارش سوم ایران به سازمان ملل در رابطه با این سناریوها می‌گوید: بر اساس سناریو خوشبینانه میزان گازهای گلخانه‌ای به حدود ۴۵۰ قسمت در میلیون می‌رسد، بر اساس سناریو متوسط میزان گازهای گلخانه‌ای به حدود ۶۰۰ می‌رسد. بر اساس سناریو بدبنانه هم که بر اساس آن کشورها میزان انتشار خود را اصلا کاهش ندهند، میزان گاز دی اکسید کربن در جو تا سال ۲۱۰۰ به ۱۲۵۰ قسمت در میلیون می‌رسد.

در واقع بر اساس همه این سناریوها میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای افزایش پیدا می‌کند و در نتیجه دمای کره زمین هم بر اساس هر سناریو میزان خاصی افزایش پیدا می‌کند.

افزایش دما در ایران؛ دو برابر کره زمین!

در رابطه با ایران اما به نظر می‌رسد شرایط بدتر است و در سناریو متوسط دمای ایران ۴ تا ۵ درجه افزایش پیدا می‌کند یعنی بیشتر از افزایش دمایی که طبق سناریو بدبینانه برای زمین رخ می‌دهد.

در تحقیقات مربوط به دمای کره زمین در سال‌های بعدی، آینده به ۳ دوره ۲۰ ساله تبدیل شده است، ۲۰ سال ابتدایی سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۳۵ ، ۲۰ سال میانی سال‌های ۲۰۴۶ تا تا ۲۰۶۵ و ۲۰ سال پایانی یعنی از سال ۲۰۸۱ تا ۲۱۰۰، علیرضا مساح در رابطه دمای ایران در آینده عنوان می‌کند:

بر اساس سناریو متوسط در میانگین دما ۲۰ سال ابتدایی دمای ایران حدود ۱ تا ۱.۵ درجه نسبت به میانگین دمای سال ۱۹۸۶ تا سال ۲۰۰۵ افزایش پیدا می‌کند، برای دوره‌ی میانی این میزان ۳ تا ۴ درجه است، برای ۲۰ سال در دوره انتهایی قرن هم دمای کشور ما بین ۴ تا ۵ درجه سلسیوس افزایش پیدا می‌کند که تبعات بسیار زیادی دارد، مثلا شما فرض کنید دمای اهواز که در تابستان به  ۵۲ درجه رسید به ۵۶ یا ۵۷ درجه برسد که اثرات منفی بسیار نامطلوبی دارد.

تغییر اقلیم با ایران چه کار می‌کند؟ اولین پیامد؛ افزایش تعداد و زمان خشکسالی‌ها

وقتی در رابطه با پیامدهای این افزایش دما در ایران از مساح پرسیده شد، چنین پاسخ داد: پیامد اصلی تغییراقلیم همان افزایش دما است، این افزایش دما باعث افزایش میزان تبخیر و تعرق در ایران می‌شود که این هم منجر به کاهش میزان روان آب‌های ایران می‌شود. به گونه‌ای که حتی اگر ۵ تا ۱۰ درصد افزایش بارش هم داشته باشیم باز میزان روان آب‌های سطحی و زیرزمینی ما کاهش پیدا می‌کند.

البته اطلاعات دقیقی از میزان کاهش منابع آب زیرزمینی وجود ندارد، چون با توجه به گستردگی مساحت و تنوع اقلیمی شرایط آب و هوایی و وضعیت منابع آب در سراسر ایران متنوع است، در هر منطقه از ایران باید با توجه به شرایط اقلیمی و هیدرولوژیکی آن وضعیت منابع آب بررسی شود.

از سویی مصرف منابع آب در ایران چندین برابر میانگین جهانی است و این در کنار تغییراقلیم می‌تواند شرایط را برای کشور ما بدتر کند، در طول چند سال اخیر میزان منابع آبی ایران از ۱۳۰ میلیارد متر مکعب به ۸۸ میلیارد متر مکعب رسیده است.

عیسی کلانتری رئیس سازمان محیط‌زیست در این رابطه می‌گوید: طبق استاندارد بین‌المللی هیچ کشوری حق ندارد بیش از ۴۰ درصد منابع آب تجدید ناپذیر خود را مصرف کند،در حالی که ایران بیش از ۶۰ درصد این منابع خود را مصرف می‌کند و اکنون در حال ورشکستگی آبی در کشور قرار داریم و برای نسل‌های آینده چیزی باقی نگذاشتند.

کریم عباسپور محقق موسسه فدرال علوم و تکنولوژی مرتبط با آب، که به تازگی در حال انجام تحقیقی درباره تغییراقلیم و منابع آب ایران است در این رابطه به خبرآنلاین می‌گوید: بر اساس مطالعات قبلی ما، تا سال ۲۰۳۰ سرانه منابع آب در ایران کمتر از استاندارد شرایط بحرانی ۱۵۰۰ مترمکعب بر سال برای هر نفر می‌شود و در آینده خشکسالی‌های ایران بیشتر و طولانی‌تر می‌شود.

به گفته مسئول بخش آسیب‌پذیری و انطباق تغییراقلیم در گزارش سوم ایران به سازمان ملل بر اساس مطالعاتی که در بخش غرب و جنوب غربی ایران انجام شده است با ادامه روند گرمایش جهانی روان آب های ایران ۲۰ درصد کاهش پیدا می‌کنند.

اما شرایط میزان بارندگی با منابع آب‌های زیرزمینی فرق می‌کند، بر اساس تحقیقی که ۲ سال پیش در رابطه با میزان تغییرات بارندگی از گذشته تاکنون انجام شده است، افزایش دما تاثیر کلی روی میزان تغییرات بارندگی در ایران نداشته است.

حتی میزان بارندگی در برخی از مناطق ایران هم افزایش پیدا کرده است، با این وجود در اکثر مناطق میزان بارندگی هم در ایران کاهش پیدا کرده است، بر اساس تحقیق تیم محققانی که کریم عباسپور هم عضوی از آنها است، در مناطق غربی ایران بارندگی به مقدار زیادی نسبت میانگینش کاهش پیدا کرده است:

عباسپور در این رابطه توضیج می‌دهد: این شکل شیب تغییرات خطی بارش از سال ۱۹۷۷ تا ۲۰۱۲ را نشان می‌دهد. اعداد منفی نشان دهنده کاهش بارندگی است، همانطور که در شکل مشخص است اکثر بخش‌های کشور بخصوص قسمتهای غربی دارای کاهش بارندگی در دوره آمار مورد بررسی بوده‌اند.

او در رابطه وضعیت کلی منابع آب ایران در آینده با توجه به کاهش بارندگی و آب های زیرزمینی می‌گوید: به طور کلی با در نظر گرفتن تاثیر افزایش دما، بارش‌های نامنظم، تغییر الگوی بارش، کاهش بارش و افزایش جمعیت، منابع آب سطحی و زیرزمینی در ایران در شرایط بسیار بحرانی قرار می‌گیرند.

پیامد بعدی؛ افزایش سیل‌های مرگبار در مناطق مختلف ایران

اما همانطور که در شکل بالا مشخص است در برخی مناطق ایران بارندگی افزایش پیدا می‌کند و این هم پیامد مرگباری برای ساکنین این منطقه دارد؛ سیل.

در برخی از مناطق کشور مثل گیلان میزان بارش‌های سنگین ما در ۴۰ سال اخیر افزایش پیدا کرده است، اینکه تغییراقلیم در چقدر در سیل‌های این مناطق سهیم بوده مشخص نیست اما تحقیقات نشان می‌دهد در سال‌های بعدی سیل‌های مرگباری که عامل ایجاد آن تغییراقلیم است در برخی مناطق افزایش پیدا می‌کند.

محقق عضو موسسه‌ای فدرال سوئیس، که در تحقیق خود این موضوع را بررسی کرده‌ در این رابطه می‌گوید: در آینده احتمال آمدن سیل هم در بخش‌های از ایران به طور قابل توجهی افزایش پیدا می‌کند. ما احتمال وقوع تعدادی از سیل‌های گذشته را در آینده بررسی کردیم. برای مثال، ما در شکل زیر سیل آبان ماه ۱۳۹۴ (۶/۸/۱۳۹۴) در استانهای ایلام و لرستان را که منجر به کشته شدن ۹ نفر شده بود را بررسی کردیم. نتایج نشان می‌دهد که این سیل در آینده هم در این استان‌ها با احتمال وقوع بالاتری تکرار می شود. برای سیل‌های دیگر گذشته دیگر همین سرنوشت پیش‌بینی شده است.

افزایش ارتفاع خلیج‌فارس و دریای عمان؛ چه بر سر جزایر کشورمان می‌آید؟

با افزایش دمای کره زمین، سطح آب دریاها بدلیل انبساط گرمایی آب و آب شدن یخ‌های قطبی بالا آمده که منجر به زیر آب رفتن جزایر زیادی در کره زمین می‌شود؛ از سال ۱۸۷۰ تا الان میزان افزایش میانگین ارتفاع آب دریا‌های کره زمین حدود ۲۵ سانتی متر بوده، بر اساس سناریوهای مختلف تا انتهای قرن ارتفاع آب دریاها بین ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر افزایش پیدا می‌کند.

این افزایش ارتفاع جزایر زیادی را تهدید می‌کند و خطر زیر آب رفتن کشور مالدیو، جزایر مالدیو، بنگلادش و ... وجود دارد. جتی بسیاری از افراد به دلیل چنین اتفاقاتی از محل زندگی خود مهاجرت کرده اند.

به گفته علیرضا مساح ایران هم با چنین مسئله‌ای روبرو است، ارتفاع آب خلیج فارس و دریای عمان تا سال ۲۰۵۰ حدود ۳۰ سانتی‌متر و تا سال ۲۱۰۰ حدود ۸۰ سانتیمتر افزایش پیدا می‌کند و این برخی از جزایر جنوب ایران را تهدید می‌کند.

دیگر پیامد  گرمایش زمین؛ آتش

بر اساس تحقیقی که در پروژه بین المللی زاگرس انجام شد با گرم شدن دما، آتش‌سوزی در جنگل‌های زاگرس هم افزایش پیدا می‌کند.

مساح در این رابطه می‌گوید: آتش‌سوزی‌ها در منطقه افزایش پیدا می‌کند، الان علت بیش از ۸۰ درصد آتش‌سوزی‌ها در جنگل‌های زاگرس علل انسانی دارد و حدود ۲۰ درصد طبیعی است، ولی تغییراقلیم باعث افزایش این ۲۰ درصد خواهد شدند. افزایش آتش‌سوزی جنگل‌ها ‌می‌تواند بر آلودگی هوا، آلودگی آب و تغییراکوسیستم تاثیر بگذارد.

دنیا برای مقابله با تغییراقلیم چه کاری انجام داده است؟

اما شاید هم سناریوهای بدبینانه تغییراقلیم به واقعیت تبدیل نشود و جهان این‌چنین پیامدهایی را تجربه نکند اما برای این مسئله قطعا باید انتشار گازهای گلخانه‌ای به اندازه کافی کاهش پیدا کند. برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای سال پیش سران بیش از ۱۵۰ کشور در پاریس متعهد شدند که انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را به اندازه مشخصی کاهش دهند.

در آن زمان بسیاری این توافق را تاریخی دانستند، اما به گفته جیمز هانسن این توافقنامه یک فریبکاری بود، چرا که هیچ مکانیزم اجباری در آن وجود ندارد؛ همین اتفاق باعث شد با انتخاب دونالد ترامپ به عنوان رئیس‌جمهور آمریکا، این کشوربه عنوان یکی از اصلی ترین انتشار کنندگان گازهای گلخانه‌ای از این توافقنامه خارج شد و جهان را از رسیدن به هدفش دور کرد.

«ما» برای مقابله با تغییراقلیم چه اقدامی می‌توانیم انجام دهیم؟

لئوداردو دی‌کاپریو برنده جایزه اسکار و سفیر سازمان ملل درباره موضوع تغییراقایم در مستند قبل از سیل می‌گوید: شکی نیست که همه‌ی ما از تغییراقلیم سود برده‌ایم، من که می‌دانم خودم از این سوخت‌ها بیشتر از بقیه سود برده‌ام و بعضی وقت‌ها از خودم می‌پرسم، چه کاری درست است؟

پاسخ‌های زیادی برای این سوال وجود دارد، بسیاری انرژی‌های تجدیدپذیر را راه حل می‌دانند، بسیاری قراردادن مالیات برای گازهای گلخانه‌ای را و... اما آلیا حق قائم مقام یک شرکت مستقل مربوط به انرژی‌های پاک در ایالت متحده این رابطه می‌گوید: تغییر فقط زمانی صورت می‌گیرد که افراد شروع به کار کنند؛ اگر تغییر با مردم شروع نشود هیچ راه دیگری وجود ندارد.

برای کاهش انتشار گازخای گلخانه‌ای اقدامات زیادی می‌توان انجام داد که یکی از آنها تغییر رژیم غذایی است، گیدون اشل دانشمندی که اثرات کشاورزی را در اقلیم بررسی می‌کند در این باره می‌گوید: گاو یکی از اصلی ترین عوامل جنگل زدایی در مناطق استوایی است، این حیوان منابع زیادی را هم از منابع روی زمین مصرف می‌کند.

برای مثال ۴۷ درصد زمین کشوری مثل آمریکا برای تولید محولات غذایی استفاده می‌شود و ۷۰ درصد این بخش برای گاوها‌ است از سوی دیگر گاوها گاز متان تولید می‌کنند، گازی گلخانه‌ای که بسیار قوی‌تر از دی اکسید کربن است؛ ۲۳ برابر!

اشل در این باره توضیح می‌دهد: تغییر رژیم غذایی از گوشت به مرغ کار آسانی است، مرغ ۱۰ درصد گاوها گاز گلخانه‌ای منتشر می‌کند، شاید آدم های زیادی باشند که حاضر نباشند به جای گوشت، سویا بخورند ولی اگر گوشت را به مرغ تغییر دهید ۸۰ درصد چیزی که تولید می‌کردید را از بین برده‌اید.

از سویی دیگر در بسیاری از کشورها تردد زیاد خودروها عامل اصلی انتشار گازهای کلخانه‌ای است و تردد کمتر با خودروها می‌تواند انتشار را تا حدی کاهش دهد، این اقدام منجر به کاهش آلودگی‌هوا هم می‌شود، استفاده از خودروهایی که سوخت کمتری مصرف می‌کنند و برقی یا هیبریدی هستند هم می‌تواند به حل این مسئله کمک کند.