تبعات اجتماعی گرانی‌ها و آسیب‌های فقدان امنيت غذایی بر زندگی ایرانیان

بی‌تردید اقتصاد خانوار نقش تاثیرگذاری بر جنبه‌های مختلف زندگی افراد در جوامع بشری دارد که در این میان آرامش روانی را باید یکی از مهم‌ترین آنها دانست؛ یعنی فرد اگر به لحاظ اقتصادی تامین نباشد در بسیاری از مسائل نیز دچار مشکل می‌شود؛ مسائلی که به صورت زنجیروار بر دیگر جنبه‌های زندگی تاثیرگذار می‌گذارد. اکنون ایرانی‌ها با فشارهای اقتصادی مواجه هستند؛ فشارهایی که خواه‌ناخواه به افزایش خشونت، حاشیه‌نشینی، طلاق، مرگ‌های خودخواسته و دیگر آسیب‌های اجتماعی می‌انجامد. این در حالی است که جامعه‌شناس‌ها معتقدند گرانی‌های اخیر منجر به حذف قشر ضعیف از جامعه می‌شود.

احتمال حذف قشر ضعیف

مصطفی مهرآیین جامعه‌شناس و استاد دانشگاه با اشاره به اینکه شرایط جامعه به گونه‌ای است که انگار دولت از قشر ضعیف حمایت نمی‌کند، به «جهان‌صنعت» گفت: به نظرم آسیب‌شناسی نبود امنیت غذایی بر قشر ضعیف به مفهوم زیست سیاسی برمی‌گردد. زیست قدرت اصطلاحی بود که به وسیله میشل فوکو فیلسوف فرانسوی برای اشاره به عمل دولت‌های مدرن و قاعده‌مندی سوژه‌هایشان به وسیله انفجار تعداد بی‌شمار و مختلف روش‌ها برای دستیابی به مقهور‌سازی بدن‌ها و کنترل جمعیت‌هایشان ابداع شد. بنابراین مفهوم زیست سیاست یعنی زندگی و سیاست در پیوند یکدیگر قرار می‌گیرند. به نظر فوکو مسائل زندگی و جمعیت نظم‌بخشی به موضوعات حاکم بود، زیرا جمعیت نیازمند مسکن، آموزش، بهداشت و تغذیه است. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی هم که جمعیت به آن نیاز دارد، عدالت حقوقی است.

انضباط جسم جامعه برای فوکو یکی از مهم‌ترین بحث‌های زیست سیاست است، اما مرحله بعد از انضباط، کنترل است. در مرحله انضباط پرسش چگونگی ایجاد نظم در جامعه است. اما در مرحله کنترل پرسش چگونگی کاهش قدرت دولت‌ها و کنترل مسائل جمعیت است. اما سوال اصلی این است که اگر بین زندگی و سیاست شکافی ایجاد شود، چه اتفاقی رخ می‌دهد. یکی از فیلسوفان بر این عقیده است که وقتی بین زندگی و سیاست شکاف شکل بگیرد، منجر به خلق قربانی‌هایی از قشر ضعیف می‌شود. قربانی‌ها شامل افرادی هستند که ذیل دولت قرار دارند اما دولت‌ها از این قربانی‌ها حمایت نمی‌کنند. بنابراین احتمالا با وضعیتی اجتماعی روبه‌رو خواهیم شد که دولت وجود دارد اما مردم مورد حمایت‌اش قرار نمی‌گیرند. جامعه‌شناسان به این بحث ادغام حذفی می‌گویند. یعنی در زیر‌مجموعه دولت هستند اما از جامعه حذف شد و یا می‌شوند.

وی افزود: در حال حاضر شرایط قشر ضعیف در ایران اینگونه است. قانون بر آنها اعمال می‌شود اما حمایتی از آنها به معنی عام نمی‌شود. این در حالی است که امروزه فقرا در شرایط نامطلوبی زندگی می‌کنند و گرانی‌ها گریبان‌شان را گرفته است. از طرفی بین دولت و ملت شکاف ایجاد شده است. در نتیجه قشر ضعیف همان قربانی‌های موجود هستند. امروزه فقرا قوانین را به درستی رعایت می‌کنند، شغل‌های کاذب دارند، گاها از آموزش نیز محرومند و درگیر هزاران آسیب اجتماعی هستند اما در این میان دولت از آنها حمایتی نمی‌کند.

مهرآیین در وصف قربانیان فقر اظهار کرد: به زبان فوکو قربانیان افرادی هستند که در جامعه با کمترین امکانات زندگی می‌کنند اما مورد حمایت قرار نمی‌گیرند. پس این بحث فراتر از سرکوب و کاهش نشاط اجتماعی در جامعه است، زیرا مردمانی که چشم‌انداز روشنی برای خود و اعضای خانواده نمی‌بینند، احساس طردشدگی دارند، بنابراین دچار ادغام حذفی می‌شوند، زیرا جامعه آنها را به سوی فرودست سوق می‌دهد. این جامعه‌شناس با اشاره به تاثیر فشارهای اقتصادی بر روان جامعه تاکید کرد: در حال حاضر روان جامعه تبدیل به یک مشکل بزرگ شده است.

افزایش فشارهایی از جمله بیکاری، بی‌پولی، گرانی، افزایش هزینه‌های خرید و کوچک شدن سبد کالاهای خانوارها باعث افزایش استرس و تاثیر منفی بر تعاملات افراد می‌شود، بنابراین زمانی که فشارهای اقتصادی در جامعه افزایش پیدا کند، سلامت روان افراد کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. به این ترتیب مشکلات اقتصادی تمام جنبه‌های وجودی انسان را که باید ذیل نظام قدرت مورد حمایت قرار بگیرند، تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

او ادامه داد: اینکه افراد جامعه هر لحظه با بحران‌های اقتصادی، تغییر قیمت‌ها و به خصوص تغییر قوانین روبه‌رو هستند خود را با زندگی در شرایط ناایمن روبه‌رو می‌بینند. این افراد نسبت به جامعه بدبین و نسبت به مسوولان بی‌اعتماد می‌شوند. چه‌بسا این روزها شکاف عمیقی بین ملت و دولت وجود دارد. تاثیر فشارهای اقتصادی بر مردم منجر به آسیب شدید روان و حتی جسم آنها شده است. همان‌طور که پیش‌تر گفتم فشارهای اقتصادی منجر به ایجاد قربانی‌هایی در جامعه می‌شود که اگر دولت از آنها حمایتی نکند به زودی از جامعه حذف می‌شوند. حذف این افراد نیز به ضرر کل جامعه است.

کاهش نشاط اجتماعی

دکتر شریفی‌یزدی روانشناس اجتماعی نیز با اشاره به ارتباط فقدان امنیت غذایی با روان جامعه به «جهان‌صنعت» گفت: وقتی فرد در جامعه تورمی زندگی می‌کند، طبیعتا فشارهای اقتصادی از چند جهت او را دچار مشکل می‌کند. این روزها اقشار ضعیف بیش از همه دچار آسیب‌های اجتماعی ناشی از گرانی هستند، زیرا آنها به دلیل گرانی لحظه‌به‌لحظه از آینده خود نگران‌تر می‌شوند. نیمی از آنها سرپناهی ندارند و نیمی دیگر به دلیل اجاره خانه‌های زیاد به حاشیه شهرها کوچ کرده و می‌کنند. بنابراین مهم‌ترین اثر فقدان امنیت غذایی بر قشر ضعیف ناامیدی، اضطراب و ناکامی خواهد بود. همچنین نبود آینده روشن برای افراد جامعه نشاط اجتماعی را کاهش می‌دهد. کاهش نشاط اجتماعی نیز سرمایه اجتماعی را متزلزل می‌کند.

وی افزود: سرپرست خانوار وقتی از عهده تامین نیازهای اولیه خانواده برنیاید دچار فروپاشی روانی و سرخوردگی می‌شود. این سرخوردگی منجر به افزایش افسردگی در میان افراد جامعه می‌شود. بنابراین وقتی افسردگی در افراد تشدید شود، آنها دچار اختلالات رفتاری، شناختی و شخصیتی می‌شوند. افرادی که دچار این اختلالات هستند، نقش‌های زندگی از جمله پدری، مادری، شغلی و همسری را به خوبی ایفا نمی‌کنند. در نتیجه شیرازه خانواده دچار مشکل می‌شود.

دکتر یزدی پرداخت یارانه معیشتی از سوی دولت را تورمی و نگران‌کننده دانسته و اظهار می‌کند: اقتصاد یک پازل در‌هم‌تنیده است. اگر به صورت ساده‌انگارانه به قضیه نگاه کنیم، میزان یارانه معیشتی این روزها بر قشر ضعیف نتیجه مثبت دارد. اما در حقیقت افزایش یارانه‌های معیشتی سونامی تورمی در ماه‌های تیر و مرداد ایجاد می‌کند. همین امر نیز نگران‌کننده است، زیرا تمام ابعاد قضیه همانند تاثیرات اجتماعی آن به اندازه کافی بررسی نشده است. ضمن اینکه گرانی‌ها تاثیرات منفی اجتماعی را در قالب اعتراضات خیابانی در پی داشته و خواهد داشت. بنابراین به عقیده من برای انجام چنین فعالیت‌های اقتصادی غیر از اقتصاددان‌ها باید از روانشناس‌های اجتماعی و جامعه‌شناس‌ها نیز استفاده شود، زیرا مسائل اقتصادی صرفا اقتصادی نیستند بلکه ابعاد اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی و سیاسی‌اش نیز باید بررسی شود.

این جامعه‌شناس با تاکید بر عملکرد دولت در راستای کاهش آسیب‌های اجتماعی بیان کرد: در هر صورت به باور بنده نخستین و مهم‌ترین عملکرد دولت در این برهه حیاتی باید اتصال به کارشناسان خبره و دلسوز کشور باشد؛ موضوعی که امروزه در آن فقیر هستیم. دولت برای اجرای برنامه‌ها و طرح‌ها به نظر مشورتی چهار کارشناس اقتصادی بسنده نکند، بلکه باید سخنان انتقادی کارشناسان مطرح کشور را بشنود، چراکه بحث اصلی حفظ سرمایه اجتماعی است. بنابراین طرح‌های دولت باید کارشناسی‌تر و پخته‌تر باشد.

نویسنده: مهدیه بهارمست