در سی‌وهفتمین جشنواره تئاتر فجر که این روزها در حال برگزاری است، ۲۵ کارگردان زن در بخش‌های مختلف، نمایش خود را روی صحنه میبرند. از این تعداد پنج زن در بخش مسابقه «ایران -یک»، پنج نفر در بخش میهمان، دو نفر در بخش چهل سالگی، دو نفر در بخش رادیویی، پنج نفر در بخش خیابانی و شش کارگردان زن نیز در دیگر گونه‌های اجرایی حضور خواهند داشت. حضوری که برخی با استناد به کمیت آن، نقش زنان را در جشنواره امسال پررنگ توصیف می‌کنند و آن را به پای رشد زنان ایران در هنر نمایش می‌گذارند؛ اما براستی نسبت این حضور کمی با واقعیت کیفی تئاتر زنان در ایران چیست؟ این حضور چقدر به معنای طرح مسائل زنان روی صحنه تئاتر ایران است؟ آیا انعکاس صدای به اصطلاح زنانه در تئاتر، لزوماً از مجرای نمایش‌هایی که کارگردان‌های زن روی صحنه میبرند، طرح می‌شود؟ یا اینکه زنان ایرانی در آثاری که بعضی از کارگردان‌های مرد هم روی صحنه میبرند، می‌توانند شاهد بازتاب دغدغه‌های خود باشند؟ برای طرح این پرسش‌ها سراغ تنی چند از هنرمندان تئاتر ایران رفتیم و نظرشان را جویا شدیم.
روی آینده تئاتر زنان ایران حساب می‌کنم
پری صابری، نویسنده و کارگردان پیشکسوت و صاحبنام تئاتر معتقد است که زنان هنرمند ایرانی در تمام سال‌هایی که او مشغول کار تئاتر بوده، همواره در کنار مردان در هنر نمایش فعالیت داشته‌اند. او می‌گوید:«این فعالیت هم در زمینه بازیگری، هم در حوزه کارگردانی، هم در نمایشنامه‌نویسی، هم در ارتباط با سایر عوامل یک نمایش از جمله طراحی لباس و منشی‌گری صحنه و... بوده است.»
این نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر در ادامه می‌گوید: «وقتی تا این اندازه شاهد حضور زنان در مسئولیت‌ها و نقش‌های مختلف هنر تئاتر در ایران بخصوص در زمینه نمایشنامه‌نویسی و کارگردانی هستیم، طبیعتاً صدای زنانه هم در این آثار منعکس می‌شود.»
این دارنده نشان لژیون دونوور فرانسه در این باره بویژه از تجربه کار خود روی زندگی فروغ فرخزاد می‌گوید که در آن دغدغه‌ها و مسائل یک زن ایرانی تبلور یافته است: «یکی از چیزهای مهمی که فروغ فرخزاد داشت جسارت و شجاعت او بود. به نظر من زن ایرانی این جسارت و شجاعت را به‌صورت بالقوه دارد و اگر شرایط ابراز توانایی‌های خود را داشته باشد، به موفقیت‌های زیادی دست پیدا خواهد کرد.»
کارگردان نمایش‌های «رند خلوت‌نشین»، «من به باغ عرفان» و «هفت شهر عشق» زنان تئاتر ایران را نمونه‌ای از زنان موفق این کشور می‌داند که می‌توان روی فعالیت آنها و آینده‌ای که در هنر دارند، به‌طور ویژه حساب کرد.
توانایی‌های فنی زنان در تئاتر انکارپذیر نیست
ایرج راد، تئاتر زنان ایران را هم در بخش بازیگری و هم در زمینه کارگردانـــی حائــــز موفقیت‌هـــــای درخشانی می‌داند: جدای از بازیگری که نمونه‌های درخشانی در تئاتر ما وجود دارد، درزمینه کارگردانی هم گاهی کارهایی از کارگردان های زن تئاتر ایران می‌بینم که واقعاً قابل تحسین هستند.
به باور این بازیگر پیشکسوت بخشی که زنان کارگردان تئاتر گاهی در آن دچار مشکل می‌شوند، بیش از آنکه بخش فنی باشد، در زمینه مذاکره و تدارک عوامل است. او می‌گوید: برای جذب عوامل از بازیگران گرفته تا سایر عوامل، به نظرم می‌رسد که آقایان کارشان را راحت‌تر پیش میبرند. دلیل آن شاید این است که آزادی عمل آقایان در این بخش بیشتر است وگرنه به لحاظ توانایی‌های فنی و هنری زنان تئاتر توانسته‌اند خودشان را به اثبات برسانند. ضمن اینکه چیزی که من می‌گویم قاعده هم نیست و نمونه‌هایی هم هستند که آن را نقض می‌کنند. یعنی خانم‌هایی که در تدارک عوامل بسیار موفق عمل می‌کنند و چیزی کم از آقایان ندارند. به هر حال در یک کلام باید گفت که توانایی‌های فنی زنان در تئاتر انکارپذیر نیست.
ملاک باید کار هنری باشد، نه جنسیت
از نسل دیگر زنان کارگردان تئاتر سراغ مریم کاظمی می‌روم. او هم مانند پیشکسوت خود پری صابری بر این باور است که زنان نقش و سهم زیادی در تئاتر ایران دارند: «خانم‌های کارگردان ایرانی چه به لحاظ کمی و چه کیفی سهم قابل توجهی در بین کارگردانان تئاتر ایران دارند.»
کارگردان نمایش‌های «ماه پیشونی» و «دیوها و آدم‌ها» کارگردانی را «هنری مستقل» می‌داند که تفکیک جنسیتی در آن چندان نمی‌تواند محلی از اعراب داشته باشد: «کارگردانی دیدگاه، فکر، آن تجربه و دانش کاربردی است و ازاین منظر با شخص و انسان طرف هستیم نه با زن یا با مرد. از این زاویه اگر به مسأله نگاه کنیم، یک نفر یا کارگردان هست یا نیست.»
کاظمی با بیان اینکه صِرف کارگردان بودن، هویت هنری یا کیفیت کاری هیچ شخصی را تضمین نخواهد کرد، می‌افزاید که زن بودن نباید سهمیه‌ای برای ورود به دنیای حرفه‌ای هنری تلقی شود: «تنها معیار کار است و کار است و کار. ممکن است به لحاظ اجتماعی نابرابری‌هایی بین زنها و مردها وجود داشته باشد ولی دنیای تئاتر ویژگی نابی در مقابله با جامعه و هنجار اجتماعی دارد که ورود به این عرصه را برای زنان و مردان چالش برانگیز می‌کند و مشکلات یک کارگردان درعرصه فعالیت تئاتری ما تا جایی که من می‌دانم مشترک و یکسان است و نمی‌توان گفت مشکلات زنان بیشتر است. برای حل مشکلات هوش و تلاش لازم است. چنانچه دراین شرایط نمایش‌هایی از کارگردانان زن و مرد مورد ارزیابی قرار بگیرد هیچ امتیاز ویژه‌ای به هیچ کدام تعلق نخواهد گرفت جز کیفیت هنری که تنها ملاک تصمیم‌گیری باید باشد.»
مسائل زنان، مسائل مردان هم هست
پیام دهکردی، کارگردان تئاتر اعتقاد دارد که زنان ایرانی بیش از ۱۰۰سال است که به حقوق مسلم خود پی برده‌اند و این در تئاتر ما هم متبلور است.
او در مورد این مسأله در حوزه تئاتر این‌طور توضیح می‌دهد: «اتفاق مبارکی که بویژه در دو دهه اخیر در تئاتر ما رخ داد این بود که این هنر در نیمه دوم دهه هفتاد وارد مرحله جدیدی در ایران شد که حاصل باز شدن درهایی بود که پیش از آن به روی این هنر بسته بود. باز شدن این درها نسل جوانی را وارد حوزه کارگردانی تئاتر کرد که بخشی از آنها زنان بودند. البته پیش‌تر از آن هم ما کارگردانان برجسته‌ای در میان زنان داشتیم که بانو پری صابری نمونه‌ای از افتخارآفرینان این عرصه هستند. منتها موج جدید در نیمه دوم هفتاد اتفاق افتاد؛ اما با وجود این همچنان حضور زنان نسبت به توانایی‌ها و مطالبات‌شان در تئاتر ایران کم است.»
دهکردی به دو نمایش خود یعنی «هیچ کس نبود بیدارمان کند» و «متولد ۱۳۶۱» اشاره می‌کند و می‌گوید: «هر دو این نمایشها صددرصد به مسائل زنان می‌پردازند. من معتقدم که وقتی ما مسائل زنان را مطرح می‌کنیم، خود به خود مسائل مردان هم مطرح می‌شود. نمونه‌اش جنگ ایران و عراق است و تراژدی‌های بی‌شماری که از زنانگی و مادرانگی زنان ما در این جنگ به وجود آمد. طبعاً روایت این تراژدی‌ها روی صحنه در بطن خود مسائل متعددی از مردان را هم دارد.»
امیدوارکننده‌ترین خروجی‌های تئاتر این سال‌ها را زنان رقم زده‌اند
محمد عاقبتی، دیگر کارگردان جوان تئاتر یکی از خروجی‌های امیدوارکننده تئاتر ایران در این سال‌ها را کیفیت و کمیت بالای تئاتر زنان ایرانی می‌داند. او می‌گوید: ما کارگردانان زن خوبی در تئاتر ایران داریم که هم کیفیت خوبی در کارهایشان وجود دارد و هم بسیار فعال و پرکار هستند. ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که ۵۴ درصد آن را زنان تشکیل می‌دهند. رشد تئاتر زنان در سال‌های اخیر مثال‌زدنی است و باید این را به فال نیک گرفت.
عاقبتی اضافه می‌کند: در تمام دنیا حمایت‌های مالی زیادی صورت می‌گیرد که خانم‌ها بیشتر در زمینه کارهای هنری فعال شوند و هنرمندان خانم با انگیزه بیشتری کار کنند. این حمایت‌ها برای شنیدن صدای هنرمندان زن تئاتر است. بنابراین در کشور ما که داشته‌های خوبی در زمینه تئاتر زنان دارد، این حمایت‌ها باید بیشتر شود تا شاهد درخشش بیشتری از سوی زنان نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر باشیم.
بهنام ناصری
- 18
- 1
