افول موسیقی زیرزمینی در ایران

موسیقی زیرزمینی جریانی ریشه‌ای در موسیقی دنیاست که در مناطق و برهه‌های زمانی خاص، تعریف‌های متفاوتی به خود می‌گیرد. عده‌ای موسیقی زیرزمینی را موسیقی جریان اعتراضی می‌دانند و برخی معتقدند که موسیقی زیرزمینی مجموعه‌ای از سبک‌های موسیقی است که مورد پسند تهیه‌کنندگان، سرمایه‌گذاران و ناشران قرار نمی‌گیرد و هنرمندان مجبور می‌شوند که آن را بدون پشتوانه و تنها با اختیار و مسئولیت خود منتشر کنند. پس بنابر تعریف دوم، موسیقی زیرزمینی می‌تواند یک موسیقی غیر اعتراضی و کاملاً موافق و همسو با جریانات حاکم نیز باشد.

همانطور که از نامش پیداست، موسیقی زیرزمینی یک روزی از زیرزمین‌ها آغاز شده اما این عنوان کم کم به یک اصطلاح تبدیل می‌شود. در واقع الآن ممکن است که یک موسیقی در مجهزترین استودیوی شهر تولید شود اما موسیقی زیرزمینی باشد و لازم نیست که موسیقی زیرزمینی مراحل تولیدش را حتماً در زیرزمین بگذراند چون تعریف موسیقی زیرزمینی در ایران یک مقدار متفاوت‌تر از تعریفی است که در سطح بین‌المللی وجود دارد. در ایران موسیقی زیرزمینی در مقابل موسیقی مجاز و نظارتی قرار می‌گیرد. موسیقی زیرزمینی در کشور ما بیشتر به خاطر سردرگمی، کسب تجربه و نبود امکانات شکل گرفته و اکثر هنرمندان فعال در موسیقی زیرزمینی دوست دارند یک روزی کارشان رسمیت پیدا کند و موزیسین‌های رسمی و مجاز شوند.

شاید تصور بر این باشد که موسیقی زیرزمینی در ایران از حدوداً دو دهه پیش و با سبک‌های پاپ، راک و رپ شکل گرفته اما واقعیت آن است که جریان اصلی موسیقی زیرزمینی از سال‌های آخر حکومت پهلوی و اتفاقاً با موسیقی سنتی به وجود آمد و موزیسین‌های مستعفی برنامه رادیویی "گل‌های تازه" با حضور محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، محمدرضا شجریان، سیاوش کسرایی، و هوشنگ ابتهاج از بنیان‌گذاران این جریان موسیقی بودند و چند سرود انقلاب هم از دل آن جریان در آمد.

همان زمان چند موزیسین دیگر هم در زیرزمین خانه‌های همدیگر جمع می‌شدند و موسیقی‌های جدید تولید می‌کردند و معمولاً چون مورد غضب حکومت قرار گرفته بودند، آثارشان را همراه با گروه کُر ضبط می‌کردند تا صدای کسی شناسایی نشود. به همین خاطر بود که شناسنامه‌ برخی از سرودهای انقلابی برای همیشه نامشخص باقی ماند.

بعد از انقلاب تا سال‌ها خبری از موسیقی زیرزمینی نبود که البته خود این نکته جای درنگ دارد و باید بیشتر در موردش صحبت کرد. موسیقی زیرزمینی پس از انقلاب از حدوداً اواسط دهه ۷۰ و با شکل‌گیری جریان جدید موسیقی پاپ به وجود آمد و این نکته که چرا در ۲۰ سال ابتدایی انقلاب، کمتر کسی موسیقی خود را بدون نیاز به اخذ مجوز منتشر کرد، محل سؤال است.

قطعاً فضای بسته فرهنگی در کشور و نگاه‌های منفی به جریان موسیقی از عواملی بود که باعث می‌شد کمتر کسی به خوانندگی فکر کند. در آن‌ سال‌ها خیلی از خوانندگانی که با شکل‌گیری انقلاب فرهنگی، ماندن را به رفتن ترجیح دادند، سال‌ها منتظر اخذ مجوز ماندند و حتی تا اواخر دهه ۷۰ هم صبر کردند اما هرگز سعی نکردند به شکل زیرزمینی کار کنند. به هر حال بین زمان شکل‌گیری موسیقی زیرزمینی در اواسط دهه ۵۰ تا شروع دوباره آن در دهه ۷۰، حدوداً ۲۰ سال وقفه افتاد که انقلاب فرهنگی، جنگ تحمیلی و شرایط نامناسب کشور از دلایل به وجود آمدن این وقفه بود.

با بازتر شدن فضای موسیقی در دهه ۷۰، جوان‌های ایران تحت تأثیر جریان جدید به وجود آمده در موسیقی کشور به موسیقی‌های مختلف علاقه‌مند شدند. در آن روزها خیلی از جوانان یک ساز خریدند و به صورت خودآموخته و یا بعضاً در آموزشگاه‌ها ساز خود را کوک کرده و در محافل دوستانه نواختند. همان اتفاقات جرقه‌ای در میان جوان‌ها ایجاد کرد که موسیقی کار کنند. کمتر کسی هم پیدا می‌شد که از ابتدا ترجیح بدهد یک خواننده زیرزمینی باشد. همه آن‌ها دوست داشتند مجاز باشند اما شاید نه سرمایه‌ای برای انتشار آلبوم داشتند و نه مراحل گرفتن مجوز را می‌دانستند. پس لاجرم موسیقی زیرزمینی کار می‌کردند، گرچه موسیقی‌شان مشکل خاص عرفی، شرعی و قانونی نداشت.

جریان موسیقی زیرزمینی در دهه ۸۰ تشدید شد و شمار گروه‌های زیرزمینی از شمار موزیسین‌های دارای مجوز بالاتر رفت. در آن روزها عده‌ای حتی فکر نمی‌کردند که خواننده خوبی شوند و شاید قصدشان این بود که یک موسیقی بسازند و در جمع دوستان خود پخش کنند اما رفته رفته به خوانندگان مطرح نسل بعدی موسیقی‌ تبدیل شدند. در ادامه موسیقی زیرزمینی به یک برند تبدیل شد و عده‌ای سعی کردند که از طریق آن کارشان را تبلیغ کنند. اتفاقی که همین امروز هم می‌افتد و گاهاً یک سری از خوانندگان کارشان را در فضای مجازی به عنوان یک قطعه لو رفته تبلیغ می‌کنند تا توجه‌ها به سمت آن اثر جلب شود، در صورتی‌که آن اثر مشکل ممیزی ندارد.

آن‌چه که خواندید، تاریخچه‌ای مختصر از شکل‌گیری موسیقی زیرزمینی در ایران بود اما آن‌چه محل صحبت ماست، چرایی رفتن موزیسین‌ها به سمت موسیقی زیرزمینی و وضعیت فعلی این جریان است. همانطور که پیشتر هم گفته شد، موسیقی زیرزمینی در خیلی از کشورهای دنیا به عنوان موسیقی اعتراضی شناخته می‌شود، که در کشور ما نیز پیش از انقلاب و حتی پس از انقلاب در سبک‌ رپ این اتفاق افتاد اما موسیقی‌های زیرزمینی که طی دو دهه اخیر در کشورمان تولید شدند، عمدتاً قطعات عاشقانه بودند.

این نکته حاکی از آن است که موزیسین‌های غیر مجاز سال‌های نه چندان دور و حتی موزیسین‌های زیرزمینی امروز نیز قصدشان از کار کردن در زیرزمین، اعتراض و مخالفت با جریان خاصی نبوده است. حال چه چیزی می‌تواند باعث شود که یک موزیسین به جای در پیش گرفتن روند رسمی و مجاز شدن، راه موسیقی زیرزمینی را طی کند؟

شاید علت اصلی‌اش عدم شناخت خوانندگان و آهنگسازها از جریان صدور مجوز در وزارت ارشاد بود. امروز اکثر خوانندگان نوپای ایرانی می‌دانند که وزارت ارشاد یک بستری را برای آن‌ها ایجاد کرده تا بتوانند با گذراندن مراحل قانونی، یک آلبوم موسیقی منتشر کرده و یا یک کنسرت بگذارند اما این شناخت در اواخر دهه ۷۰ و ابتدای دهه ۸۰ وجود نداشت. در دهه ۷۰ خیلی از جوان‌ها متوجه این ماجرا نبودند که برای تولید آلبوم موسیقی باید مجوز گرفت. در نیمه اول دهه ۸۰ این آگاهی در جوان‌های علاقه‌مند به موسیقی به وجود آمد اما سختی راه وارد شدن به مکانیزم دریافت مجوز باعث شد که خیلی‌ها قید تلاش برای اخذ مجوز را بزنند.

مشکل دیگری که در سال‌های نه چندان دور سر راه موزیسین‌های جوان قرار می‌گرفت، معضلات مالی بود. در آن سال‌ها تعداد تهیه‌کننده‌ها و سرمایه‌گذاران فعال در موسیقی بسیار انگشت‌شمار بود و آن‌ها هم صرفاً از هنرمندان شناخته شده حمایت می‌کردند. بنابراین از آن‌جایی که جوانان تازه‌وارد به عرصه موسیقی، درآمد به خصوصی نداشتند، سعی می‌کردند آثارشان را به صورت زیرزمینی تولید کرده و بدون مجوز منتشر نمایند. شاید اگر در آن روزها تهیه‌کنندگان و اسپانسرهای بیشتری وجود داشتند که جوانان مستعد را پیدا می‌کردند و آلبوم‌شان را تهیه و منتشر می‌کردند، تعداد خوانندگان زیرزمینی به آن اندازه نبود و جریان موسیقی زیرزمینی از تب و تاب می‌افتاد.

البته وضعیت موزیسین‌ سبک‌های مختلف در جریان موسیقی زیرزمینی فرق می‌کند و خیلی از موزیسین‌ها مثل خوانندگان سبک رپ، در حال حاضر خود را ناچار به اجرای زیرزمینی می‌بینند چون خود آن‌ها هم بارها اعلام کرده‌اند که دوست دارند مجاز شوند. موزیسین‌های راک هم در آن‌ سال‌ها یا اقدام به دریافت مجوز نمی‌کردند و یا اگر اقدام می‌کردند، دست رد به سینه‌شان زده می‌شد و به همین خاطر همچنان زیرزمینی می‌ماندند، وگرنه آن‌ها نیز مایل نبودند که به صورت زیرزمینی کار کنند چون موسیقی‌شان ایراد خاصی نداشت؛ کما این‌که اکثر آن‌ها در همین چند سال اخیر مجوز آلبوم و اجرای صحنه‌ای گرفتند.

خوانندگان سبک پاپ هم به دو دسته تقسیم شدند؛ عده‌ای که شناخت بهتری نسبت به موسیقی کشور داشتند، کارشان را از همان ابتدا با مجوز آغاز کردند و مابقی که با جو موسیقی پاپ بعد از انقلاب آشنا نبودند و با معضل مالی نیز دست و پنجه نرم می‌کردند، ابتدا کارشان را به صورت زیرزمینی ضبط کرده و به صورت اینترنتی منتشر کردند و بعد از چند سال به جرگه خوانندگان مجاز پیوستند. در این بین خوانندگان موسیقی سنتی به طور منظم‌تری برای دریافت مجوز اقدام کردند و کمتر خواننده‌ سنتی در کشور پیدا شد که موسیقی بدون مجوز منتشر کند.

جریان موسیقی زیرزمینی همچنان هم به کار خود ادامه می‌دهد اما دیگر آن همه‌گیر بودن سابق را ندارد. در یک دهه اخیر اکثر خوانندگان مطرح کشور به صورت رسمی کار خود را پی گرفته‌اند و شاید در حال حاضر خواننده قابل توجهی در موسیقی زیرزمینی وجود نداشته باشد. حداقل در مورد موسیقی پاپ که این‌طور است و قطعات پاپ زیرزمینی که روی اینترنت قرار می‌گیرد، کیفیت قابل توجهی ندارند. دلیلش این است که خوانندگان با کیفیت، مسیر درست کار کردن را پیدا کرده‌اند. در موسیقی راک نیز الآن اکثر گروه‌های معروف راک، مجوز فعالیت دارند و دارند به کار خود به صورت مجاز ادامه می‌دهند و به تازگی حتی اجراهای راک با زبان انگلیسی نیز در کشور برگزار می‌شود که نشانه بسیار خوبی است.

امروز به علت به وجود آمد آگاهی از مکانیزم صدور مجوز، افزایش تهیه‌کنندگان و سرمایه‌گذاران و بازتر شدن فضای موسیقی، وقت آن رسیده که خوانندگان کار خود را از همان ابتدا به صورت مجاز و رسمی آغاز کنند. طبیعتاً وضعیت موسیقی کشور به نسبت ۱۰ ،۱۵ سال قبل خیلی تغییر کرده و فرصت مناسبی پیش آمده تا خوانندگان راحت‌تر مجوز فعالیت بگیرند. شاید در هفته حدوداً ۴ ،۵ خواننده جدید، تک آهنگ با مجوز خود از دفتر موسیقی وزارت ارشاد را منتشر کنند که آمار خوبی است. اکثر آن‌ها در همان بدو فعالیت‌شان مورد حمایت کمپانی‌ها و یا سرمایه‌گذاران خصوصی قرار می‌گیرند و کارشان با حساب و کتاب جلو می‌روند.

خوانندگان مجاز به جز رسمیت و شخصیتی که پیدا می‌کنند، با پخش آثارشان از مدیاهای مختلفی چون تلویزیون، رادیو، سایت‌ها، خبرگزاری‌ها، آهنگ پیشواز و... فرصت و شانس بیشتری برای تبلیغات و دیده شدن نیز دارند، بنابراین شاید الآن بهترین فرصت باشد که خوانندگان کارشان را به صورت مجاز آغاز کنند. به طور کلی روند مجوز گرفتن خواننده‌های زیرزمینی در سال‌های را می‌توان به فال نیک گرفت و انتظار داشت که در آینده، همه موزیسین‌های خوب حاضر در داخل کشور، کار خود را با شناسنامه و به صورت رسمی و با مجوز پیش ببرند.

مینا آتشی