صداوسیما و دامن زدن به مرد سالاری

صداوسیما خواسته یا ناخواسته دیدگاه‌های جامعه شناختی را در قالب برنامه‌های اجتماعی و تولیدات داستانی به مخاطب عرضه می‌کند. دیدگاه‌هایی که الزاماً نگاه رسمی رسانه ملی نیست ولی از رسانه ملی منتشر می‌شود و بیننده را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. تأثیرات اجتماعی صداوسیما برمخاطبانش موضوعی است که از اوایل دهه پنجاه شمسی در ایران باب گفت‌و‌گو درباره آن باز شد و هنوز هم جامعه شناسان پیگیر این تأثیر هستند.

یکی از آخرین نمونه‌های پرداخت علمی به برنامه‌های صداوسیما و تأثیر اجتماعی آن در نشست تخصصی حلقه مطالعاتی مسائل اجتماعی زنان انجمن جامعه شناسی ایران، انجام شد. نشست تخصصی «بازنمایی جنسیت در برنامه‌های سیمای ملی با تأکید بر برنامه دورهمی»، با حضور استادان جامعه شناسی دانشگاه تهران برگزار شد.

مهران مدیری و نگاه صداوسیما به مسأله جنسیت

در این نشست برنامه تلویزیونی «دورهمی» که عنوان پر بیننده‌ترین برنامه تلویزیون در نوروز امسال را به دست آورد، از نگاه جامعه شناسی نقد شد. دورهمی نمونه خوبی از یک برنامه پر طرفدار تلویزیونی است که در آن مسائل روز جامعه در استندآپ‌های مهران مدیری بیان می‌شد.

 نویسندگان این برنامه همچنین تلاش می‌کردند متناسب با موضوع انتخابی برنامه، سؤالاتی را از حضار در استودیو مطرح کنند و آنان را به چالش بکشند. اما این برنامه لایه زیرینی داشت، که توجه جامعه شناسان ایرانی را به خود جلب کرد.

دکتر مهدی منتظرقائم عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، با تأکید بر نقش صدا و سیما در تثبیت این کلیشه‌ها گفت گفتمانی در برنامه دورهمی بین مجری و سازنده این برنامه مهران مدیری که یک مرد متوسط سنتی و عرفی ایرانی است و زنان شرکت‌کننده به‌عنوان میهمان برنامه که نقش کلیشه‌های جنسیتی در جامعه را پذیرفته‌اند، شکل می‌گیرد که نشان می‌دهد این گفتمان بر اساس نگاهی مشترک از هر دو طرف شکل گرفته است.

وی ادامه داد: باید در تحلیل هر دو طرف را مد نظر قرار داد صرف اینکه یک برنامه ساز را مورد نقد قرار داد، در واقع نادیده گرفتن قالب مشارکتی برنامه است. هرچند در این آیتم مشارکتی نوع مخاطب، پوشش و... پیش‌بینی شده و صداوسیما جانب احتیاط را رعایت می‌کند اما با این حال نقش‌ها و گفت‌و‌گوهایی که در این فضا شکل می‌گیرد خواسته یا ناخواسته پذیرش تسلط مردانه و فرودستی زنانه است.

تضاد زن سنتی و مدرن در رسانه ملی

دکتر اعظم راودراد عضو هیأت علمی دانشگاه تهران دیگر سخنران نشست «بازنمایی جنسیت در برنامه‌های سیمای ملی با تأکید بر برنامه دورهمی»، درباره نقش مهران مدیری دربرنامه دورهمی، گفت: مهران مدیری به‌عنوان یک هنرمند، شخصی خلاق است و بحث ما اینجا بحث ارزشیابی توان هنری او نیست بلکه هدف ما پرداختن به مسائل اجتماعی نهفته در این آثار است. معمولاً رسانه‌ها کمتر باورهای موجود را به چالش می‌کشند و این چندان عجیب نیست. پس ابتدا باید درباره تحلیل جنسیتی در برنامه‌های صداوسیما سخن گفت البته در این باره تحقیقات مفصلی شده اما در جمع‌بندی می‌توان گفت تضاد بین زن سنتی و مدرن در سیمای ملی مشهود است.

راودراد در بخش دیگری از سخنانش به نقش رسانه ملی در بازتولید کلیشه‌های جنسیتی پرداخت و درباره نمونه‌هایی از پرداختن به این کلیشه‌ها در برنامه دورهمی، گفت: از سوی مهران مدیری؛ مجری این برنامه با مفاهیم جنسیت زده‌ای مانند مردان مطیع زنان به مثابه امری طنزآلود مطرح می‌شود، که البته طرح این موضوع به جا بوده اما نه با کلامی غیر تخصصی.

این ضعف به‌دلیل فقدان کارشناس‌ها و متخصصین حوزه جنسیت در نظارت بر محتواست که در اکثر نقاط جهان به‌دلیل اهمیت توسعه جنسیتی، این نظارت در حوزه فرهنگی وجود دارد. اما در سیمای ملی ما و برنامه‌های پرمخاطب، مثل دورهمی دیده نمی‌شود یا اینکه در جای دیگری در واکنش به زنانی که برای حضور در ورزشگاه دست به تغییر چهره یا به عبارتی مقاومت زده‌اند، دست به تمسخر می‌زند و آن را بی‌مورد می‌داند. از موارد دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد طرح موضوع«صیغه» به‌عنوان یک امرپذیرفته اجتماعی و در راستای حمایت از زنان است.

چرا مهران مدیری سراغ «زن ذلیلی» می‌رود؟

استاد مطالعات فرهنگی با اشاره به سابقه تولیدات تلویزیونی مهران مدیری از دهه ۷۰ تاکنون، اذعان کرد: در تمامی این برنامه‌ها تاکنون که تحلیل برنامه دورهمی مدنظر ماست، همچنان غلبه زن سنتی را می‌بینیم، همراه با اغراق‌هایی که به طنز برمی‌گردد. البته او هم زن و هم مرد را هجو می‌کند. اما بحث این است که در عین این هجوسازی، کلیشه‌های مسلط جنسیتی را همچنان پررنگ و موقعیت مسلط مردانه را می‌بینیم که در برنامه دورهمی به شکل آشکار و نهان، حمایت می‌شود.

وی ادامه داد: مثلاً مهران مدیری از واژه «زن ذلیلی» زیاد در برنامه‌هایش استفاده می‌کند. یا وقتی در سریالی دیگر از او، مردی با همسرش با محبت رفتار می‌کند، مورد تمسخر قرار می‌گیرد. بنابراین مدیری در کل دفاع مردانه از موقعیت مردانه مسلط در جامعه می‌کند و این در برنامه دورهمی نیز دیده می‌شد. تصویری که او از مردان مطیع در برنامه‌ها و ساخته‌هایش نشان می‌داد و به تمسخر می‌کشید تاحدی پارادوکسیکال بود.

راودراد، با اشاره به بخش نمایشی برنامه دورهمی، گفت: در دورهمی، مردان فرصت طلب و مادی‌گرا اما زنان ساده لوح و فاقد قدرت تشخیص، نشان داده شدند. همین خصوصیات را در یکی از بخش‌های دورهمی، کاراکتری به نام«قیمت» وجود داشت که ویژگی بارز او زرنگی است اما همسری کاملاً مطیع داشت که معایب شخصیتی او را حسن می‌دید.

صداوسیما و دامن زدن به مرد سالاری

شیما شعاعی، کارشناس علوم ارتباطات و عضو حلقه مطالعاتی مسائل اجتماعی زنان نیز در این نشست، درباره کارکرد صداوسیما در ساخت و بازنمایی باورهای فرهنگی، تأکید می‌کند: از آنجایی که سیمای جمهوری اسلامی یک رسانه ملی و سراسری است، بازنمایی‌های آن شناخت و باور عمومی درباره واقعیت را شکل می‌دهد و تجربه ما از بررسی برنامه‌های مختلف تلویزیون نشان می‌دهد بازنمایی‌های جنسیت زده و تبعیض‌آمیزی در این رسانه تولید و بازتولید شده است. پس می‌توان نتیجه گرفت سیمای ملی ما طی ۴۰سال گذشته برخلاف آنچه در قانون اساسی مبنی بر برابری زنان و مردان و همه احاد جامعه آمده است، عمل کرده البته در این راستا باید در نظر داشت این بازنمایی بر مبنای گفتمان موجود که همان مردسالاری است، شکل گرفته است.

پارسا احمدی