دو سیگنال چک از بازار

آمار چک‌های مبادله شده در خردادماه ازسوی بانک مرکزی منتشر شد. در وهله اول این گزارش نشان می‌دهد تعداد چک‌های برگشتی با وجود کاهش کل چک‌های مبادله، افزایش یافته است. به زبان دیگر، نسبت تعداد چک‌های وصولی در خردادماه با افت روبه‌رو شده است. در بازه سالانه شاخص تعداد چک‌های برگشتی به قله ۶ ماهه خود رسیده است. شاخص مبلغ چک‌های برگشتی نیز سقف جدیدی را ثبت کرده و به بالاترین حد خود در یک سال گذشته رسیده است. پیام دوم این گزارش، عمیق‌تر شدن شکاف بین میانگین مبلغ چک برگشتی و چک وصول شده است. میانگین مبلغ هر چک برگشتی در خردادماه به ۹ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان رسیده که بالاترین حد در سه ماه اول سال محسوب می‌شود. این سیگنال نشان می‌دهد برگشت خوردن چک‌های با مبالغ سنگین‌تر با رشد مواجه شده است.

رشد واگرایی چک‌های وصولی و برگشتی

چک به‌عنوان یک شاخص اعتبار در بازار شناخته می‌شود. آمار و ارقام چک‌های وصول شده می‌تواند شاخصی برای نشان دادن وضعیت کسب‌و‌کار باشد.چک‌های مبادله‌ای به مجموع چک‌های وصولی و برگشتی بین بانکی اطلاق می‌شود. در ماه گذشته در کل کشور حدود ۵/ ۹ میلیون فقره چک مبادله شد. این عدد نسبت به اردیبهشت‌ماه با افت روبه‌رو شده است. در ماه دوم سال، تعداد چک‌های مبادله‌ای ۶/ ۹ میلیون فقره گزارش شده بود. اما با وجود افت تعداد چک‌ها، مبلغ آنها در ماه سوم سال ۸۰۰ میلیارد تومان افزایش پیدا کرد. میانگین مبلغ هر چک در خردادماه، ۶ میلیون و ۳۱۵ هزار تومان است. در اردیبهشت‌ماه میانگین مبلغ هر چک ۶ میلیون و ۱۶۶ هزار تومان بود. توزیع چک در سطح کشور مانند ماه‌های قبل است.

به این معنی که بیش از ۵۰ درصد چک‌ها در سه استان تهران، اصفهان و خراسان رضوی مبادله شده که سهم تهران با فاصله قابل توجه بیشتر از دو استان دیگر است. از جنبه مبلغ تمرکز در این سه استان شدیدتر است. طبق گزارش بانک مرکزی، بیش از ۷۰ درصد مبالغ چک‌های کشور در این سه استان بوده است. در خردادماه استان تهران به تنهایی ۶۱ درصد مبلغ چک‌ها را به خود اختصاص داده است.

اما نسبت چک‌های وصولی از اهمیت بیشتری برخوردار است. در خردادماه از کل تعداد چک‌های مبادله‌ای ۸/ ۸۳ درصد آنها وصول شده که این نسبت از آغاز امسال روند کاهشی را طی کرده است. هرچند تعداد چک‌های مبادله شده در فروردین به علت تعطیلات عدد کمی بود. اما افت نسبت چک‌های وصولی در خرداد، با وجود کاهش تعداد چک‌ها اتفاق افتاده است. در اردیبهشت‌ماه ۳/ ۸۴ درصد چک‌ها وصول شده بود. در هر سه ماه اول سال، استان گیلان بهترین وضعیت را از این نظر داشته است. در خردادماه نیز در این استان ۶/ ۸۷ درصد چک‌های صادر شده، وصول شده است. استان یزد و خوزستان نیز در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. اما در سمت مقابل استان‌های کردستان، کهکیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری در انتهای جدول رتبه‌بندی این نسبت قرار گرفته‌اند. بنابر گزارش بانک مرکزی، در استان کردستان ۱/ ۷۶ از کل چک‌ها وصول شده است.

این تعداد چک وصولی نزدیک به ۷۷ درصد مبلغ چک‌های مبادله را نیز پوشش داده است. هنگامی که نسبت مبلغ چک وصولی از نسبت تعداد چک وصولی کوچک‌تر باشد، می‌توان این تعبیر را کرد که چک‌های برگشتی مبالغ سنگین‌تری را شامل می‌شدند. میانگین قیمت هر چک وصول شده و برگشتی نیز این فرضیه را تایید می‌کند. میانگین هر چک وصول شده در خردادماه ۵ میلیون و ۷۶۲ هزار تومان است.

در حالی که میانگین هر چک برگشتی ۹ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان بوده است. نکته تازه‌ای که در خردادماه اتفاق افتاده این است که فاصله میانگین چک برگشتی و وصولی به بیشترین میزان خود در سال جاری رسیده است. این شکاف در اردیبهشت‌ماه ۲ میلیون و ۹۰۰ هزار تومان بوده است؛ اما در خرداد دهانه این شکاف عمیق‌تر شده و فاصله به ۳ میلیون و۴۰۰ هزار تومان رسیده است. از لحاظ مبلغ وصولی، استان بوشهر در هر سه ماه فصل بهار در رتبه اول قرار داشت. ۷/ ۸۸ درصد از مبالغ چک‌ها در این استان در ماه گذشته وصول شد. خوزستان و گیلان نیز از نظر این شاخص در رتبه دوم و سوم کل کشور قرار گرفتند.

در انتهای رتبه‌بندی از نظر مبلغ وصولی نیز استان‌های اردبیل، ایلام و لرستان قرار دارند. در استان اردبیل ۵/ ۶۶ درصد از مبلغ چک‌ها در ماه سوم سال وصول شده و به تبع آن بیش از ۳۳ درصد مبلغ چک‌ها برگشت خورده است. در استان تهران سطح چک‌های وصولی چه از نظر تعداد و چه از نظر مبلغ بالاتر از میانگین کل کشور قرار گرفته است. ۲/ ۸۴ درصد از کل تعداد چک‌ها در استان تهران در خردادماه وصول شده که این تعداد توانسته ۵/ ۷۷ درصد از کل مبالغ چک‌ها را پوشش دهد.

علت‌یابی چک‌های برگشتی

طبق تعریف، چک‌های برگشتی می‌تواند از چندین علت ناشی شود. علت‌ها می‌توانند از موارد فنی مانند نقص امضا، عدم‌تطابق امضا، مغایرت تاریخ عددی و حروفی تا موارد مربوط به کسری موجودی حساب نشات بگیرد. در خردادماه در کل کشور حدود ۵/ ۱ میلیون فقره چک برگشت خورده بود که بیش از ۹۷ درصد آنها ناشی از کسری یا فقدان موجودی بوده است. این رویه در ماه‌های قبل نیز به همین شکل بوده است. در ماه اول و دوم سال نیز بیش از ۹۷ درصد چک‌ها به دلیلی مشابه برگشت خورده بود. این نسبت از لحاظ مبلغ نیز در فصل بهار بیش از ۹۱ درصد مبلغ چک‌ها را شامل می‌شود. جالب اینجاست که در همه استان‌های کشور نیز بیش از ۹۰ درصد مبلغ چک‌ها به‌دلیل کسری حساب برگشت خورده است به‌جز یک استان. در استان ایلام حدود ۲۳ درصد چک‌ها به‌دلیلی غیر از کسری‌حساب، برگشت خورده است که در بین استان‌های کشور از این حیث متمایز است.

در گزارش بانک‌‌مرکزی تعداد چک‌های مبادله‌ای به تفکیک عادی و رمزدار نیز منتشر می‌شود. طبق تعریف در چک عادی تضمینی جز اعتبار صادرکننده آن وجود ندارد. اما در چک‌ رمزدار پرداخت وجه آن توسط بانک صادرکننده تضمین می‌شود و به نام شخص حقیقی یا حقوقی صادر می‌شود. با این حساب اصولا در چک‌های رمزدار چک برگشتی معنا ندارد و تنها به دلایل فنی باید عودت بخورند که نسبت کمی از کل تعداد چک‌های رمزدار را شامل می‌شوند. در خردادماه ۷ هزار و ۷۰۰ عدد چک رمزدار عودت داده شده است که کمتر از یک درصد کل تعداد چک‌های رمزدار را شامل می‌شود. اما معمولا چک‌های رمزدار تعداد کمی از کل تعداد چک‌های مبادله‌ای را شامل می‌شوند و بیشتر برای مبالغ کلان به‌کار می‌روند.

در خردادماه ۸۶۸ هزار فقره چک رمز دار وصول شد که حدود ۱۰ درصد از کل چک‌های وصولی را شامل می‌شود. اما از نظر مبلغ همین تعداد چک، بیش از ۷۵ درصد مبالغ چک‌های خردادماه را پوشش داده است. میانگین مبلغ هر چک عادی در خرداد نزدیک به ۸/ ۵ میلیون تومان بوده، درحالی‌که میانگین مبلغ هر چک رمزدار بیش از ۱۶۱ میلیون تومان بوده است. این تفاوت کاربرد چک‌ها در مبالغ کلان نشان می‌دهد تعداد چک‌های رمزدار وصول‌شده در خردادماه نسبت به اردیبهشت با رشد قابل‌توجه ۴/ ۹ درصدی مواجه شده است.

نگاه سالانه به تحولات چک

گزارش بانک‌مرکزی اطلاعاتی درباره بازه سالانه نیز داده است. به این ترتیب تعداد و مبالغ چک‌ها با یک شاخص سنجیده می‌شوند. مبنای شاخص نیز در سال ۹۵، عدد ۱۰۰ قرار داده شده است. با این حساب شاخص تعداد چک‌های برگشتی به قله ۶ ماهه خود رسیده است. در آذر ماه ۹۵ این شاخص عدد ۳/ ۱۱۶ را ثبت کرده بود. پس از آن همواره شاخص چک‌های برگشتی زیر عدد ۱۰۰ قرار داشت اما در ماه گذشته این شاخص عدد ۱/ ۱۱۰ را ثبت کرد. از نظر مبلغی این شاخص عدد نگران‌کننده‌تری را نشان می‌دهد. شاخص مبلغی چک‌های برگشتی در ماه سوم ۹۶ به عدد ۲/ ۱۲۲ رسیده است؛ درحالی‌که در طول یک سال گذشته هیچ‌گاه شاخص به این عدد نرسیده بود و از این حیث یک رکورد ثبت شده است. بیشترین مقدار شاخص در شهریور سال گذشته ۲/ ۱۲۰ گزارش شده بود.

از نظر چک‌های وصولی شاخص در خردادماه به زیر ۱۰۰ رسید. شاخص تعداد چک‌های وصولی در اردیبهشت ۵/ ۱۰۰ بود اما در خرداد با افت ۴/ ۱ واحدی مواجه شد. این شاخص از آبان سال گذشته همواره بالای ۱۰۰ بود، به‌جز فروردین‌ماه که به علت افت ناشی از تعطیلی بود. شاخص مبلغ چک‌های وصولی وضعیت بهتری را نشان می‌دهد. هرچند این شاخص نیز در بازه ماهانه با افت مواجه شد، اما سطح مناسب ۹/ ۱۱۵ واحد را ثبت کرده که در بین ماه‌های یک سال گذشته در رتبه سوم قرار می‌گیرد.