اثر رشد جمعیتی بر سیاست‌های کلان اقتصادی

به گزارش ایرنا، جدول های منتشر شده مرکز آمار ایران نشان می دهد در سال ۱۳۶۵ که کشور ما ۴۹ میلیون و ۴۴۵ هزار نفر جمعیت داشت، از نظر بُعد خانوار رقم ۵.۱ را به ثبت رساند. 

در سال ۱۳۷۵ جمعیت کشور به ۶۰ میلیون و ۵۵ هزار نفر و بُعد خانوار به ۴.۸ رسید. 

۱۰ سال بعد در حالی جمعیت ایران به ۷۰ میلیون و ۴۹۵ هزار نفر افزایش یافت که بُعد خانوار در عدد ۴ ثابت شد.

در سال ۱۳۹۰ بیش از پنج میلیون نفر به جمعیت کشور افزوده شد اما بُعد خانوار به ۳.۵ کاهش یافت.

بر پایه نتایج سرشماری پارسال (۱۳۹۵) جمعیت کشور به مرز ۸۰ میلیون نفر (۷۹ میلیون و ۹۲۶ هزار) نزدیک شد و در زمینه بُعد خانوار به ۳.۳ رسید. 

همه اینها این مفهوم را می رساند که در سه دهه گذشته متوسط شمار اعضای خانواده ایرانی از بیش از پنج نفر (۵.۱) به بیش از سه نفر (۳.۳) رسیده است. 

این امر در مناطق شهری بیش از روستایی نمایان بوده است؛ به گونه ای که بر پایه آمار ۶۰ سال گذشته، رشد جمعیت مناطق شهری کشور از ۵.۲ درصد در سال های ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵ به ۱.۹۷ درصد در سال ۱۳۹۵ رسید. 

رشد منفی در مناطق روستایی کشور از سال های ۱۳۷۰تا ۱۳۷۵ آغاز شد و از ۱.۲۱ درصد در سال های ۱۳۶۵تا۱۳۷۰ به منهای ۰.۶۴ در پنج ساله بعدی رسید. 

این روند در سال های ۸۵-۱۳۷۵ به منهای ۰.۴۴، ۹۰-۱۳۸۵ به منهای ۰.۶۷ و در سال های ۹۵-۱۳۹۰ به منهای ۰.۷۳ رسید.

** هشدار مقام های بلندپایه ایرانی

از چند سال پیش هشدارها درباره منفی شدن نمایه های مهم جمعیتی و تاثیر ویرانگر آن بر آینده اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و امنیتی کشور به گوش می رسد. 

رهبر معظم انقلاب نیز با تاکید بر این امر بود که سی ام اردیبهشت ماه ۱۳۹۳ «سیاست‌های کلی جمعیت» را ابلاغ کردند و بر مواردی مانند ترویج تشکیل خانواده، کاهش سن ازدواج، افزایش نرخ باروری، حمایت از زوج‌های جوان، تحکیم بنیان خانواده، تربیت نسل صالح و کارآمد، ایجاد اشتغال موثر و مولد و توسعه روستایی انگشت نهادند.

ایشان همچنین لزوم شناسایی مولفه‌های هویت‌بخش ملی (ایرانی، اسلامی، انقلابی)، تدوین شاخص‌های بومی توسعه انسانی و نهادینه‌سازی سبک زندگی اسلامی- ایرانی را گوشزد کردند و در آخرین بند «رصد مستمر سیاست‌های جمعیتی در ابعاد کمی و کیفی با ایجاد سازوکار مناسب و تدوین شاخص‌های بومی توسعه انسانی و انجام پژوهش‌های جمعیتی و توسعه انسانی» را خواستار شدند. 

رهبر معظم انقلاب سوم مرداد ۱۳۹۱ در دیدار کارگزاران نظام گفتند: آنطوری که افراد متخصص و عالم و کارشناسان علمیِ این قسمت تحقیق و بررسی کردند و گزارش دادند، ما در سال ۷۱ به همان مقاصدی که از تحدید نسل وجود داشت، رسیدیم. از سال ۷۱ به این طرف، باید سیاست را تغییر می دادیم؛ خطا کردیم، تغییر ندادیم. امروز باید این خطا را جبران کنیم. 

ایشان تاکید کردند در سیاست تحدید نسل حتما باید تجدیدنظر شود و ادامه دادند: اگر چنانچه با همین وضع پیش برویم، تا چند سال دیگر نسل جوان ما کم خواهد شد- که امروز قاعده‌ جمعیتی ما جوان است- و بتدریج دچار پیری خواهیم شد؛ بعد از گذشت چند سال، جمعیت کشور هم کاهش پیدا خواهد کرد؛ چون پیری جمعیت با کاهش زاد و ولد همراه است. یک زمانی را مشخص کردند و به من نشان دادند که در آن زمان، ما از جمعیت فعلی مان کمتر جمعیت خواهیم داشت. 

رهبر معظم انقلاب آبان ماه ۱۳۹۲ نیز در دیدار اعضای همایش ملی «تغییرات جمعیتی و نقش آن در تحولات مختلف جامعه» گفتند: ما هم در یک برهه‌ای از زمان غفلت کردیم، کاری که باید انجام بدهیم انجام ندادیم. درحالی‌که امروز در [بعضی از] همین کشورهای غربی از کاهش باروری دارند زیان می‌بینند و پشیمانند و در بعضی از کشورهای غربی مطلقا کاهش باروری وجود ندارد.

** نگاهی به وضع غرب

نگاهی به آمارهای منتشر شده از روند منفی جمعیتی در کشورهای غربی پرده برمی دارد. 

آنگونه که تارنمای رادیو سوئد تیرماه پارسال نوشت: سال ٢٠١٥ نخستین سالی بود که در کشورهای اتحادیه اروپا، شمار مرگ ها بیشتر از تولد ها شد. در این سال پنج میلیون و ۱۰۰ هزار کودک در اتحادیه اروپا به دنیا آمدند و پنج میلیون و ۲۰۰ هزار شهروند از جهان چشم فروبستند.

با این همه، افزایش مهاجرت به اتحادیه اروپا باعث کاهش رشد منفی جمعیت شده است. 

به نوشته این رسانه اروپایی، آخرین آمار نشان می‌دهد نفوس اتحادیه اروپا به ٥١٠ میلیون نفر رسیده که یک میلیون و ۸۰۰ هزار نفر بیشتر از سال پیش شده است.

نگرش منفی برخی گروه های غربی به مهاجران، سیاست بنیادین تری را پیش پای این کشورها قرار داده است: تبلیغ و تشویق برای ازدواج و فرزندآوری بیشتر. 

ساخت انیمیشن های غربی مانند «لک لک ها» با هدف فرهنگ سازی این رویکرد و بازیابی جایگاه خانواده و کندسازی رشد منفی جمعیت صورت می گیرد. 

تدوین سیاست های تشویقی در بخش اشتغال مانند مرخصی های ویژه زنان باردار، تسهیلات ویژه والدین صاحب فرزند، کمک هزینه های تربیت فرزند، تسهیل بازنشستگی مادران و... با همین هدف در کشورهای گوناگون غربی دنبال می شود. 

بنابراین هم از منظر قانونی و هم از دیدگاه تبلیغی- ترویجی موضوع گسترش بُعد خانوار در صدر برنامه های دولت های غربی قرار گرفته است تا مانع جایگزینی روزافزون نیروی کار مهاجر به جای جوانان بومی شوند. 

** بایسته های رشد جمعیتی

در شرایطی که «امروز جمعیت جوان و بانشاط و تحصیلکرده و باسواد کشور، یکی از عامل های مهم پیشرفت کشور است»* باید برای آن برنامه ریزی کرد.

نیروی انسانی کارآمد و توجه به ابعاد تربیتی و پرورشی آن یکی از اصول ثابت در سیاست های کلی اصلاح الگوی مصرف (۱۳۸۹)، سیاست‌های کلی اشتغال (۱۳۹۰)، سیاست های کلی تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی (۱۳۹۱) و سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی (۱۳۹۲) است. 

بر این پایه، برنامه هایی مانند تغییر قانون در بیمه فرزندان سوم، اعطای تسهیلات کاری به مادران و پدران، رایگان سازی بسیاری از خدمات بیمارستانی برای زایمان، پیشرفت های علمی در درمان ناباروری و حمایت های دولتی از زوج های نابارور با همین رویکرد پیگیری می شود.

دستاورد اجرای این برنامه ها آنچنان شد که معاون مرکز آمار ایران بیست و پنجم اسفندماه ۱۳۹۵ به ایرنا گفت: بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن، متوسط نرخ رشد سالیانه جمعیت به ۱.۲۴ درصد رسیده است که این آمار نشان می دهد شیب کاهش رشد جمعیت بسیار ملایم شده است.

«علیرضا زاهدیان» افزود: اگر روند پیشین کاهش رشد جمعیت ادامه می‌یافت، در سال ۱۳۹۵ باید به نرخ رشدی کمتر از یک درصدی می‌رسیدیم.

وی ادامه داد: به طور متوسط در پنج سال گذشته سالیانه ۹۵۵هزار و ۳۲۰ نفر به جمعیت کشور اضافه شده که امیدبخش است.

مقایسه نتایج سرشماری‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۵ نشان می‌دهد در سال ۱۳۸۵ متوسط سالیانه نرخ رشد جمعیت ۱.۶ درصد بود که تا سال ۱۳۹۰ با ۳.۱ درصد کاهش به ۱.۲۹ درصد و با کاهش ۰.۰۵ درصدی تا سال ۱۳۹۵ به ۱.۲۴ رسید.

همزمانی سیاست های قانونی و حمایت های رسمی با شیوه های تبلیغی و ترویجی غیرمستقیم برای تشویق جوانان به ازدواج و فرزندآوری می تواند موفقیت در این زمینه را تضمین کند. 

گرچه ملایم شدن شیب کاهش رشد جمعیت، خبر خوشی است اما باید توجه داشت در کنار سیاست های کمی برای افزایش جمعیت، باید به راهکارهای ارتقای شاخص کیفی جمعیت نیز توجه کرد تا آینده کشور به دست نیروی انسانی توانمند، کارآمد، متعهد و خلاق به بهترین شکل رقم بخورد.