جدال دود و دم

در زمان آلودگی هوا به‌خصوص مواقعی که شاخص آن در مرز هشدار است به هیچ‌وجه نمی‌توان به ماسک اطمینان کرد وقتی پزشکان زیاد از حد دارو تجویز می‌کنند اعتماد بیماران سلب می‌شود

می گوید کاری جز پزشکی و نوشتن بلد نیست. او سال ها درس خوانده، نوشته و طبابت کرده است.  دکتر پرویز واحدی فوق تخصص ریه، ساکن مشهد است. یکی از کلان شهرهایی که سال هاست درگیر آلودگی هوا است و در سال های گذشته تعداد بیماران ریوی اش هم افزایش پیدا کرده اند. او که بیش از نیم قرن است که درگیر درمان بیماری های مختلف تنفسی شده کوله بار تجربی خوبی از وضعیت سلامت یک ریه خوب و بد به دست آورده است. همین هم شد که صبح ها و قبل از اینکه روز کاری اش در مطب را شروع کند پشت میز می نشیند و قلم در دست می گیرد و می نویسد. از او تا کنون ١٢ جلد کتاب چاپ و منتشر شده است کتاب‌هایی ارزشمند که بعضی های شان هم جوایز متعددی گرفته اند.

امسال هم به رسم سی و پنج ساله جایزه کتاب سال، در حوزه علوم کاربردی و بخش پزشکی کتابی با تالیف دکتر پرویز واحدی برگزیده شد. کتابی که تجربیات بی نظیری از مشکلات بیماران ریوی و تنفسی در آن به رشته تحریر درآمده است. واحدی می گوید هیچوقت در کتاب هایش از درمان ننوشته است چرا که علم هر روز پیشرفت می کند و نوشتن روش های درمان، کتاب را ماندگار نخواهد کرد. از او که مولف کتاب ارزشمند «طب تنفس» است درباره معضلات امروز بیماری های ریوی پرسیدیم. اینکه این روزها بسیاری از کلان شهرهای کشور درگیر معضل آلودگی هوا هستند و در این شرایط زندگی شهروندان دقیقا چه تغییری کرده است؟!

 صحبت از نوشتن شد و مناسبت این گفت‌وگو هم دقیقا جایزه‌ای بود که آخرین کتاب شما به نام طب تنفس در سی‌وپنجمین دوره جایزه کتاب‌سال جمهوری اسلامی ایران دریافت کرد. آقای دکتر، پزشکی خودش رشته سخت و وقت‌گیری است در کنار این حرفه چطور می‌توان به نوشتن، آن هم تالیف کتاب فکر کرد؟

بهترین سرگرمی من از دوران جوانی تاکنون نوشتن است. تا قبل از ‌سال ١٣٤٨ هم برای خودم زیاد می‌نوشتم، اما از این‌ سال به بعد نوشتن برای من شکل دیگری پیدا کرد و تبدیل به نوشتن کتاب شد، بنابراین من در همه اوقات فراغتم دستم به قلم می‌رود.

 معمولا پزشکان به‌خصوص هم‌دوره‌ای‌های شما برای تخصص به کشورهای خارجی می‌رفتند. شما چطور؟

بله، من هم‌ سال ١٣٥٠ برای گرفتن تخصص ریه به آمریکا مهاجرت کردم، ٦‌سال در آن‌جا بودم و بعد از اتمام درسم به کشورم برگشتم.

 چه شد که رشته پزشکی را انتخاب کردید؟ منظورم این است که علاقه شخصی شما بود یا اجباری از سمت خانواده؟

قطعا علاقه شخصی من بود. اتفاقا این سوال را زیاد از من می‌پرسند؛ چند وقت پیش دانشگاه آزاد از من دعوت به کار کرد و در همان جلسه پرسیدند که اگر دوباره هم به دنیا بیایید پزشکی را انتخاب می‌کنید و در جواب گفتم صددرصد من به رشته دیگری علاقه ندارم و دستم به کار دیگری نمی‌رود. البته در کنار پزشکی به نوشتن هم خیلی علاقه دارم و برای من این دو مکمل یکدیگر بوده‌اند.

 پس آقای دکتر می‌خواهید از خودتان شروع کنید. چند‌ سال دارید و در کجا متولد شده‌اید؟

من متولد ‌‌سال ١٣١٨ هستم و در مشهد به دنیا آمده‌ام. تحصیلات دوران دبیرستان را هم در دبیرستان فردوسی مشهد گذراندم و بعد هم که دانشجو شدم و پزشکی عمومی را در دانشگاه مشهد گذراندم.

 نوشتن کتاب‌های سنگین در زمینه پزشکی که بیشتر جنبه‌های تحقیقاتی دارد، به‌طور قطع هزینه‌بر هستند. آیا سازمان یا انتشاراتی بودجه و هزینه‌ای به کتاب‌های شما اختصاص می‌دهد؟

من همه کتاب‌هایم را با بودجه شخصی خودم نوشتم. در این زمینه خیلی سختی کشیده‌ام و هزینه زیادی بابت تایپ و کاغذ و غیره داده‌ام. در کنار این حتی حق تالیفی هم دریافت نکردم و باید بگویم برای دل خودم می‌نویسم.

 تا الان چند کتاب نوشته‌اید؟

بیش از ١٢ کتاب از من منتشر شده است.

کتاب طب تنفس که جایزه کتاب‌سال را دریافت کرد، مشخصا چه مضمونی دارد؟

تجربیات من در تمام سال‌هایی که با بیماران ریوی برخورد داشتم، در این کتاب نوشته شده است و در کنار این علت‌های اصلی بیماری‌های تنفسی را بررسی کرده‌ام.

 کتاب‌های شما جوایز زیادی گرفته‌اند، این موفقیت‌ها به خاطر قلم و نوع نوشتن کتاب است یا موضوعاتی که به آنها پرداخته‌اید؟

ببینید مبنا و روش کتاب‌های من این است که در رابطه با درمان نوشته نمی‌شود. من معتقدم پرداختن به موضوع درمان کتاب‌های پزشکی را خیلی زود کهنه می‌کند، چراکه علم هر روز درحال پیشرفت است و هرگز نمی‌توان نسخه‌ای در کتاب پیچید، بنابراین این نوع نگاه و نوشتن در رابطه با بیماری‌ها بدون پرداختن به روش درمان باعث ماندگاری کتاب‌هایی که در زمینه پزشکی نوشته می‌شوند، خواهد شد.

 آقای دکتر شما تجربه زیادی در رابطه با بیماری‌های تنفسی دارید. می‌خواهم برویم سراغ بخشی از سوال‌ها که درواقع به موضوع آلودگی هوا و تأثیر آن بر سلامت جسمی شهروندان کلان‌شهرهای آلوده به‌ویژه تهران برمی‌گردد.

می‌خواهم بپرسم عواملی که منجر به بیماری‌های ریه می‌شوند، مشخصا چه چیزهایی هستند و آلودگی هوا چند‌درصد این بیماری‌ها را به خود اختصاص داده است؟

دو عامل خیلی مهم در شایع‌ترین بیماری‌های ریوی وجود دارد. نخستین عامل آلودگی هوا در وضع فعلی کلان‌شهرها و دومین عامل مواد آلرژی‌زاست که آن هم باز در هوا وجود دارد. مثلا عامل اصلی بیماری آسم همین مواد آلرژی‌زای موجود در هوایی است که تنفس می‌کنیم. حتی می‌توان گفت این عوامل اگر عامل اصلی مبتلاشدن به بیماری‌های ریوی نباشد، اما قطعا برای بیماران عاملی تشدید‌کننده به شمار می‌روند.

 مواد آلرژی‌زایی که می‌گویید در هوای سالم هم وجود دارند؟

بله، مواد آلرژی‌زا صرفا مربوط به میزان آلودگی هوا نیست. مثلا در بهار که بیشتر اوقات بارندگی است و هوا در روزهایی آلوده نیست، اما به دلیل ماهیت این فصل مواد آلرژی‌زای بیشتری در هوا وجود دارد، در همین دوران هم بیماری‌هایی مانند آسم افزایش پیدا می‌کنند و معمولا در فصل بهار تعداد بیماران مبتلا به آسم یا حتی حساسیت‌های تنفسی بیشتر می‌شود.

 موضوعی که بین مردم جا افتاده، استفاده از ماسک در هوای آلوده است. آیا ماسک واقعا بی‌اثر است و بیشتر جنبه تلقینی دارد یا نه، یک راه پیشگیری به حساب می‌آید؟

 استفاده از ماسک در هوای آلوده تا حدودی موثر است، اما نه‌چندان زیاد. در زمان آلودگی هوا به‌خصوص مواقعی که شاخص آن در مرز هشدار است به هیچ‌وجه نمی‌توان به ماسک اطمینان کرد.

 با همه اینها هنوز آلودگی هوا در کلان‌شهرهای ایران به‌خصوص پایتخت راه علاجی ندارد، بنابراین راه‌های پیشگیری فردی در این شرایط چیست؟ درواقع منظورم این است که یک شهروند چطور می‌تواند به تنهایی از خودش در برابر هوای آلوده محافظت کند؟

مبارزه فردی برای آلودگی هوا وجود ندارد، اما شاید تنها کاری که می‌توان انجام داد، بیرون نرفتن و تردد نکردن در خیابان باشد، به‌خصوص افرادی که سابقه بیماری‌های تنفسی و ریوی دارند، به‌طور قطع باید به این موضوع توجه داشته باشند، به اضافه این‌که سبک زندگی نیز یکی از راه‌های محافظت فردی در برابر آلودگی هواست. مثلا برخی از حیوانات خانگی، آلرژی‌زا هستند و نگهداری آنها در خانه و آن هم در شرایطی که در بیرون از خانه هم نمی‌توان هوای پاکی را تنفس کرد، باعث به وجود آمدن بیماری‌هایی مانند آسم خواهد شد.

با همه اینها به غیر از بحث آلودگی هوا و مواد آلرژی‌زا کشیدن سیگار هم یکی از مسائل قابل‌تامل است و طبعا نکشیدن سیگار یا ترک سیگار برای افراد سیگاری یکی از راه‌های پیشگیری و محافظت در برابر آلودگی هوا محسوب می‌شود.

 آقای دکتر در زمان آلودگی هوا مردم به یکدیگر انواع و اقسام جوشانده‌ها و خوردن شیر را پیشنهاد می‌کنند. این توصیه تا چه حد درست است؟

طبعا چون این سوال را از من می‌پرسید، باید بگویم که به هیچ وجه با این نظریه‌ها موافق نیستم. اگرچه ممکن است انواع جوشانده‌ها و شیر خاصیت‌های خاص خودشان را داشته و بی‌ضرر باشند، اما این‌که داروهای گیاهی باعث درمان یا جلوگیری از یک‌سری بیماری‌ها شوند، برداشت کاملا اشتباهی است. مثلا یک فرد سیگاری در تهران روزی یک پاکت سیگار بکشد و برای جبران آن روزی چند جوشانده و داروی گیاهی مصرف کند، به‌طور قطع بی‌فایده است!

 اما خیلی‌ها به معجزه داروهای گیاهی معتقد هستند...

طبی که به من یاد داده‌اند این نیست! شاید خیلی‌ها معتقد باشند داروهای گیاهی برای درمان بیماری‌ها به‌خصوص بیماری ریوی موثر است، اما من معتقدم همانقدر که ضرر ندارند، مفید هم نیستند. من تعصبی دارم که بیمارم به داروهای گیاهی متوسل نشود و به دنبال درمان با طبی باشد که کتاب‌هایش در دانشگاه‌های معتبر تدریس می‌شود. من معتقدم نوع درمان پزشکی که سال‌ها درس‌های تخصصی خوانده است با درمان‌های دیگر فرق می‌کند. با این حال، اگر هم قرار است برای درمان از داروهای گیاهی استفاده شود، قطعا باید به‌عنوان مکمل باشند و با نظر پزشک مورد استفاده قرار بگیرند.

 چه عاملی باعث شده عده‌ای از مردم به‌خصوص بیماران به استفاده از داروهای سنتی و گیاهی تمایل پیدا کنند؟

شاید یکی از اصلی‌ترین دلایل این باشد که برخی از پزشکان زیاد از حد دارو تجویز می‌کنند و این موضوع گاهی باعث سلب اعتماد بیماران می‌شود، به همین دلیل بیمار تصور می‌کند که به جای استفاده از این حجم زیاد داروی شیمیایی از داروهای گیاهی و سنتی کمک بگیرد.

 آیا این‌که یک بیمار ریوی برای درمان از داروهای گیاهی استفاده کند ،می‌تواند خطرناک هم باشد؟

بله، گاهی اوقات به این دلیل که بیماری شناخته یا تشخیص داده نشده، می‌تواند نتایج مصیبت‌باری هم به همراه داشته باشد.

 شما در صحبت‌های‌تان به عوامل بیماری‌های ریوی مانند آلودگی هوا، مواد آلرژی‌زا و سیگار اشاره کردید‌، اما در چند دهه گذشته که آلودگی هوا در برخی کلان‌شهرها به یک معضل جدی تبدیل شده، این امر چه تأثیری در تعداد بیمارانی که به شما مراجعه می‌کنند، داشته است؟ منظورم این است که آیا شرایط جدید باعث تغییر در میزان، جنسیت بیماران و نوع بیماری‌های جدید ریوی شده است؟

بدون ‌شک در سال‌های اخیر بیماری‌های ریوی زیاد‌تر شده‌اند؛ مخصوصا سرطان ریه، برنشیت مزمن و آسم. همان‌طور که گفتم منشأ اصلی بیماری آسم همان مواد آلرژی‌زا موجود در هواست که یا این بیماری را در فرد متولد می‌کند یا باعث تشدید می‌شود. سیگار و قلیان هم عوامل اصلی برنشیت مزمن و سرطان ریه هستند که متاسفانه به دلیل افزایش استفاده از آنها در سال‌های اخیر بر تعداد بیماران افزوده است.

 آقای دکتر این‌که براساس برخی از آمارها سالانه ٤‌هزارو٥٠٠ نفر بر اثر آلودگی هوای تهران فوت می‌کنند، منظور از این نوع مرگ چیست؟

مرگ بر اثر آلودگی هوا قطعا مستقیم اتفاق نمی‌افتد. درواقع نارسایی‌های تنفسی هستند که منجر به بیماری‌های دیگر ازجمله بیماری قلبی شده و درنهایت در گروه‌های آسیب‌پذیر باعث مرگ‌ومیر می‌شود. منظور از گروه‌های آسیب‌پذیر هم سالمندان، بیماران و در مواردی هم کودکان هستند.

 آقای دکتر بیماری به‌عنوان روانتنی یا سایکوماتیک وجود دارد که در واقع بیماری جسمی است که عوامل روانی در شروع و تشدید آنها تأثیرگذار می‌گذارد و بیماری را در فرد تسریع می‌کند. با این تعریف خواستم به بحث استرس که تقریبا جزو لاینفک زندگی مردم کشور شده است، برسم. آیا استرس باعث به وجود آمدن بیماری ریوی یا اختلال در سیستم تنفسی می‌شود؟

استرس بدون‌شک بیماری ریه و تنفسی را تشدید می‌کند، اما نقش اولیه‌ای در ایجاد بیماری ندارد. با این حال، دور شدن از هر گونه تنش و استرس هم یک نوع پیشگیری فردی است و تا جایی که می‌توانیم و دست خود ما است باید از مسائل پرتنش دوری کنیم، چراکه هر بیماری ریوی به علت استرس تشدید خواهد شد.

 عوامل وراثتی چقدر روی بیماری‌های ریوی و تنفسی تأثیرگذار هستند؟

وراثت روی آسم خیلی تأثیرگذار است و در سرطان ریه هم تا حدودی تأثیرگذار است. اما عوامل وراثتی روی برنشیت مزمن هیچ‌گونه تأثیری ندارند و این بیماری فقط به دلیل آلودگی هوا، مواد آلرژی‌زا، کشیدن سیگار و قلیان و غیره در انسان به وجود می‌آید.

 در بدو تولد چیزی به‌عنوان ریه بد و خوب داریم؟

این حرف من را یاد صحبتی می‌اندازد که اخیرا در مورد ترامپ شد و گفتند ژن خوب دارد! (باخنده) من هم به این موضوع اعتقاد دارم که بعضی‌ها در رابطه با بیماری‌های ریوی ژن بد دارند، یعنی عده‌ای با کشیدن مختصری سیگار هم ممکن است به مرز بیماری‌های مهلک برسند، اما برخی‌ها ژن خوب دارند و با این‌که ممکن است سال‌ها سیگار هم مصرف کرده باشند، اما دچار بیماری نشوند.

البته این چیزی نیست که افراد بتوانند خودشان تشخیص دهند و تصور کنند اگر الان حال شان خوب است، پس جزو دسته‌ای هستند که ژن خوب دارند و نیازی به مراعات و پیشگیری ندارند. تشخیص این مسأله سخت و در برخی از مواقع هم غیرممکن است. ضمن این‌که مسلم است حتی اگر یک نفر ریه خوبی هم داشته باشد و بر اثر کشیدن سیگار یا آلودگی هوا دچار مشکل نشود، اما قلبش یا اجزای دیگر بدنش آسیب خواهد دید.

 برای داشتن یک ریه سالم بهترین جا برای زندگی کردن در ایران کجاست؟

این را من نمی‌دانم جاهایی که آلودگی‌اش کمتر است! قانون خاصی ندارد، از همه مهمتر نمی‌توان یک نسخه را برای همه مردم پیچید، ممکن است یک نفر در هوای شرجی شمال ریه و تنفسش بهتر شود، فرد دیگر در جنوب کشور احساس بهتری در تنفس داشته باشد. کما این‌که ساکنان شهرهای آلوده هم ظاهرا به این آلودگی عادت کرده‌اند و هنوز هم نفس می‌کشند! (با خنده)

 تراکم جمعیت چقدر در آلودگی هوا و مشکلات بیماری‌های ریوی تأثیرگذار است؟

تراکم جمعیت در شهری که عوامل دودزا زیست‌محیطی یا فرسودگی سیستم‌های حمل‌و‌نقلی ندارد، تأثیرگذار نیست، یعنی این‌که بگوییم یک شهر جمعیتش زیاد است، پس شهر آلوده‌ای است، برداشت درستی نیست. اگر کارخانه‌ها و عوامل ایجاد‌کننده آلودگی درست کار کنند، به‌طور قطع تراکم جمعیت متولی آلودگی هوا نیست.

 ورزش‌کردن در هوای آلوده خطرناک است؟

در هوای آلوده حتی بیرون آمدن از خانه هم خطاست، چه برسد به ورزش کردن! در ورزش نیاز به تنفس اکسیژن بیشتری داریم و این موضوع خیلی زیاد به سلامتی افراد ضربه وارد می‌کند. بنابراین در هوای آلوده ورزشکاران و حتی کسانی که موظف به تمرین در آن روزها هستند یا باید در فضای بسته ورزش کنند یا آن روز را تعطیل کنند.

به‌ناز مقدسی